EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA

Dyluś v. Polska
12210/14

WYROK ETPCz z dnia 23-09-2021 r.
skład trybunału:

Izba

przedmiot:

Przymus adwokacko-radcowski a kasacja od orzeczenia Wyższego Sądu Dyscyplinarnego

wzorce kontroli:

Art. 6 EKPCz

„1. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Postępowanie przed sądem jest jawne, jednak prasa i publiczność mogą być wyłączone z całości lub części rozprawy sądowej ze względów obyczajowych, z uwagi na porządek publiczny lub bezpieczeństwo państwowe w społeczeństwie demokratycznym, gdy wymaga tego dobro małoletnich lub gdy służy to ochronie życia prywatnego stron albo też w okolicznościach szczególnych, w granicach uznanych przez sąd za bezwzględnie konieczne, kiedy jawność mogłaby przynieść szkodę interesom wymiaru sprawiedliwości.

2. Każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustawą.

3. Każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do:

a) niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskarżenia;

b) posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony;

c) bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony – do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości;

d) przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia;

e) korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie.”

rozstrzygnięcie:

  • Naruszenie art. 6 EKPCz [jednomyślnie]

stan faktyczny:

Skarżący, z zawodu adwokat, nie złożył skargi do Sądu Najwyższego w imieniu jednej ze swoich klientek, choć wyraziła ona taką wolę. Z tego powodu wszczęto wobec niego postępowanie dyscyplinarne.

 

Orzeczeniem z dnia 08 lutego 2012 r. Sąd Dyscyplinarny przy Izbie Adwokackiej w Poznaniu uznał go za winnego popełnienia przewinienia dyscyplinarnego nieetycznego zachowania z art. 80 ustawy Prawo o adwokaturze w związku z art. 57 Kodeksu Etyki Zawodowej Adwokatów i wymierzył mu karę nagany. Zasądził również od niego na rzecz Izby Adwokackiej zwrot kosztów postępowania, tj. 2.000 PLN. W uzasadnieniu decyzji zauważył, że skarżący był zdania, że ewentualna skarga kasacyjna w przedmiotowej sprawie byłaby skazana na niepowodzenie, ale że powinien był wówczas wycofać się ze sprawy w terminie umożliwiającym jego klientowi ustanowienie innego pełnomocnika, czego nie uczynił, w związku z czym upłynął termin do wniesienia skargi. Orzeczeniem z dnia 20 października 2012 r. Wyższy Sąd Dyscyplinarny przy Izbie Adwokackiej utrzymał w mocy to orzeczenie.

 

W dniu 27 marca 2013 r. Skarżący wniósł skargę kasacyjną do Sądu Najwyższego od orzeczenia Wyższego Sądu Dyscyplinarnego.

 

W dniu 09 kwietnia 2013 r. Wyższy Sąd Dyscyplinarny wezwał Skarżącego, na podstawie art. 95n ustawy o adwokaturze (zob. paragraf 13 poniżej), do usunięcia braków formalnych odwołania w terminie siedmiu dni. W szczególności zwrócono się do niego o sporządzenie i podpisanie odwołania przez adwokata lub radcę prawnego i stwierdzono, że w przeciwnym razie będzie ono niedopuszczalne.

 

W dniu 15 kwietnia 2013 r. skarżący ustanowił adwokata, który reprezentował go przed Sądem Najwyższym. Następnego dnia adwokat ten wniósł w jego imieniu skargę kasacyjną, którą sam podpisał.

 

W dniu 25 kwietnia 2013 r. Sąd Najwyższy, stosując art. 531 § 1 KPK w zw. z art. 95n ustawy Prawo o adwokaturze, postanowił pozostawić skargę kasacyjną bez rozpoznania i obciążył Skarżącego kosztami postępowania w wysokości 20 zł. W uzasadnieniu swojej decyzji Sąd zauważył, co następuje:

 

– Skarga kasacyjna wniesiona przez samego skarżącego oraz skarga wniesiona przez pełnomocnika skarżącego były identycznie sformułowane i obie zostały opatrzone datą 27 marca 2013 r. Można z tego wywnioskować, że druga skarga nie została sporządzona przez pełnomocnika skarżącego, który został ustanowiony dopiero w dniu 15 kwietnia 2013 r. To ostatnie odwołanie było zatem niezgodne z art. 526 § 2 KPK. Obowiązek posiadania adwokata lub radcy prawnego dotyczył wszystkich osób składających wniosek o kontrolę sądową, w tym adwokatów i radców prawnych. W konsekwencji, skarga kasacyjna wniesiona przez adwokata lub radcę prawnego od orzeczenia wydanego w toczącym się przeciwko niemu postępowaniu dyscyplinarnym była niedopuszczalna. Z brzmienia art. 526 § 2 KPK wynikało, że określony w nim obowiązek nie był spełniony, jeżeli adwokat lub radca prawny, któremu zlecono reprezentowanie Skarżącego w postępowaniu kasacyjnym, powtarzał treść skargi kasacyjnej sporządzonej przez jego mocodawcę lub, jak w niniejszej sprawie, jedynie dodawał swoje dane zawodowe do skargi kasacyjnej sporządzonej przez jego mocodawcę.

 

– Obowiązek zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym był ugruntowany w odpowiednim orzecznictwie i doktrynie prawa. Miał on na celu zapewnienie w postępowaniu karnym rozdzielenia roli adwokata lub obrońcy z jednej strony, a oskarżonego, strony cywilnej lub oskarżyciela posiłkowego z drugiej. Miało to również na celu umożliwienie każdemu wnoszącemu kasację przedstawienie swojej sprawy Sądowi Najwyższemu w sposób możliwie najbardziej obiektywny. Beznamiętne podejście i pozbawiony subiektywizmu profesjonalizm były konieczne dla właściwego przedstawienia podstaw kasacyjnych, które dotyczyły wyłącznie kwestii prawnych. Umożliwienie adwokatowi, wobec którego toczy się postępowanie dyscyplinarne, sporządzenia i podpisania skargi kasacyjnej w jego własnej sprawie skutkowałoby obejściem art. 526 § 2 KPK W takiej sytuacji Skarżący adwokat nie był w stanie prawidłowo przedstawić swojej sprawy.

 

Tym samym Skarżący wyczerpał krajową ścieżkę odwoławczą.

główne tezy:
  • W każdej ze spraw dotyczących naruszenia art. 6 EKPCz Trybunał bada, czy zastosowane ograniczenia uniemożliwiły dostęp do sądu jednostce w taki sposób lub w takim stopniu, że naruszyły samą istotę prawa do sądu. (§ 35)

 

  • Przepisy dotyczące formy i terminów wnoszenia środków zaskarżenia mają na celu zapewnienie prawidłowego administrowania wymiarem sprawiedliwości i poszanowania, w szczególności, zasady pewności prawa. Same w sobie nie stanowią zatem naruszenia art. 6 EKPCz. (§ 37)

 

  • Zgodność ograniczeń przewidzianych w prawie krajowym z prawem dostępu do sądu uznanym w art. 6 ust. 1 Konwencji zależy od szczególnych cech danego postępowania. Przy ich ocenie należy uwzględnić całość procesu prowadzonego w krajowym porządku prawnym oraz rolę, jaką odgrywa w nim Sąd Najwyższy, ponieważ warunki dopuszczalności skargi kasacyjnej mogą być bardziej rygorystyczne niż warunki dopuszczalności apelacji. (§ 39)

 

  • Mając na uwadze powody przedstawione w orzeczeniu Sądu Najwyższego, Trybunał uznał, że cel przedmiotowego ograniczenia jako taki był zgodny z prawem. Zdaniem ETPCz niezbędne było jednak zbadanie konieczność i proporcjonalność ograniczenia w stosunku do zamierzonego celu. (§ 42)
odszkodowanie:

koszty postępowania:

powiązane sprawy:

Correia de Matos v. Portugalia (56402/12)

Sotiris v. Grecja (39442/98)

Kreuz v. Polska (nr 1) (28249/95)

akty normatywne:

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

-Art. 45 ust. 1

„Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”.

 

Ustawa o adwokaturze

Zgodnie z art. 80 tej ustawy, adwokaci i aplikanci adwokaccy podlegają sankcjom dyscyplinarnym, jeżeli zachowują się w sposób sprzeczny z prawem, zasadami etyki i godności zawodu, nie wywiązują się z obowiązków zawodowych lub obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia. Zgodnie z art. 81 tej samej ustawy, sankcje dyscyplinarne, które mogą być na nich nałożone to: upomnienie, nagana, grzywna w stałej wysokości, zawieszenie w czynnościach od trzech miesięcy do pięciu lat, pozbawienie prawa wykonywania zawodu.

 

Zgodnie z art. 91a § 1 tejże ustawy, od orzeczenia wydanego przez Apelacyjny Sąd Dyscyplinarny przysługuje skarga kasacyjna. Wniosek taki mogą złożyć strony postępowania, Minister Sprawiedliwości, Rzecznik Praw Obywatelskich oraz prezes krajowej izby adwokackiej.

 

Zgodnie z art. 95n tej samej ustawy, przepisy KPK stosuje się w drodze analogii do postępowania dyscyplinarnego adwokatów.

 

[„Selon larticle 80 de cette loi, les avocats et les avocats stagiaires sont passibles de sanctions disciplinaires sils se conduisent de manière contraire à la loi, aux règles de la déontologie et à la dignité de leur profession, ou sils manquent à leurs obligations professionnelles ou à lobligation de souscrire une police dassurance. Selon larticle 81 de la même loi, les sanctions disciplinaires qui peuvent leur être infligées sont les suivantes : avertissement, blâme, amende forfaitaire, suspension allant de trois mois à cinq ans, radiation du barreau.

 

Selon larticle 91a § 1 de la même loi, une décision rendue par le tribunal disciplinaire dappel est susceptible de pourvoi en cassation. Celuici peut être formé par les parties à la procédure, par le ministre de la Justice, par le médiateur et par le bâtonnier du barreau national.

 

Enfin, selon larticle 95n de la même loi, les dispositions du CPP sappliquent par analogie à la procédure disciplinaire des avocats”]

 

Kodeks postępowania karnego

Zgodnie z art. 526 § 2 KPK w brzmieniu sprzed nowelizacji z dnia 20 lipca 2000 r., skarga kasacyjna musiała być sporządzona i podpisana przez adwokata lub radcę prawnego, chyba że została wniesiona przez prokuratora, Ministra Sprawiedliwości-Prokuratora Generalnego lub Rzecznika Praw Obywatelskich.

 

Zgodnie z art. 526 § 2 KPK w brzmieniu obowiązującym od czasu tej samej zmiany legislacyjnej, skarga kasacyjna musi być sporządzona i podpisana przez obrońcę lub pełnomocnika wnoszącego skargę kasacyjną, chyba że wnosi ją prokurator, Prokurator Generalny, Minister Sprawiedliwości lub Rzecznik Praw Obywatelskich.

 

Zgodnie z art. 531 § 1 KPK, Sąd Najwyższy odmawia rozpoznania skargi kasacyjnej, która nie odpowiada wymogom formalnym przewidzianym dla tej skargi.

 

[„Selon larticle 526 § 2 du CPP dans sa version antérieure à la modification du 20 juillet 2000, le pourvoi en cassation devait être rédigé et signé par un avocat, sauf sil était formé par un procureur, par le ministre de la Justice-Procureur général ou par le médiateur.

 

Selon larticle 526 § 2 du CPP dans sa version en vigueur depuis la même modification législative, le pourvoi en cassation doit être rédigé et signé par le défenseur (obrońca) ou le représentant (pełnomocnik) du demandeur en cassation, sauf sil est formé par un procureur, le Procureur général, le ministre de la Justice ou le médiateur. Le défenseur ou représentant doit être avocat ou conseil.

 

Enfin, selon larticle 531 § 1 du CPP, la Cour suprême refuse de connaître des pourvois en cassation qui ne respectent pas les conditions de forme prescrites pour ce type de recours.”]

 

Wyrok TK w sprawie o sygn. akt SK 2/15

W wyroku tym Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 526 § 2 KPK w zakresie, w jakim wyłącza możliwość sporządzenia i podpisania przez adwokata lub radcę prawnego skargi kasacyjnej w postępowaniu karnym, w którym występuje on w charakterze oskarżonego, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

 

Uzasadnił to w następujący sposób:

 

– Obowiązek zapewnienia adwokata w postępowaniu kasacyjnym stanowił gwarancję formalnej i materialnej jakości środka zaskarżenia. Zastosowany wobec oskarżonego, który sam był z zawodu adwokatem lub radcą prawnym, stał się zbyteczny i nieproporcjonalny do zamierzonego celu. W takiej sytuacji wskazywało to na nadmierny formalizm proceduralny i stanowiło nieuzasadnione ograniczenie prawa danego adwokata lub radcy prawnego do rzetelnego procesu.

 

– Nie można było zasadnie twierdzić, że adwokat, który brał udział w dotyczącym go postępowaniu kasacyjnym, nie mógłby wnieść środka odwoławczego, który odpowiadałby wymogom formalnym i merytorycznym stawianym takim środkom odwoławczym. Ewentualne emocjonalne zaangażowanie tego adwokata w jego własną sprawę było z natury rzeczy zmienne i nie prowadziło automatycznie do obniżenia jego walorów zawodowych. Nie można też powiedzieć, że osoba wykonująca zawód prawniczy, nawet głęboko zaangażowana w sprawę, która dotyczyła jej osobiście, nie byłaby w stanie wnieść skargi kasacyjnej zgodnie z wymaganymi warunkami jakościowymi lub właściwie przedstawić swojej sprawy przed Sądem Najwyższym.

 

– Uznanie obowiązku ustanowienia adwokata lub radcy prawnego za gwarancję jakości skargi dotyczyło nie tyle przedstawienia argumentacji mającej przekonać Sąd Najwyższy o zasadności stanowiska podtrzymywanego przez wnoszącego skargę kasacyjną, ile zespołu wymogów formalnych i merytorycznych, jakie skarga ta musiała spełniać, aby mogła być uznana za skutecznie wniesioną. W tym świetle kwestia beznamiętnej postawy adwokata uczestniczącego w postępowaniu kasacyjnym stała się drugorzędna wobec obowiązku wniesienia skargi odpowiadającej warunkom dopuszczalności przewidzianym dla tego rodzaju skargi. Nie było uzasadnienia dla twierdzenia, że dla spełnienia tych warunków w postępowaniu dyscyplinarnym, w którym był on zaskarżony, adwokat lub radca prawny był zobowiązany do korzystania z pomocy innego adwokata lub radcy prawnego.

 

– Zastosowanie art. 526 § 2 KPK w sprawie takiej jak niniejsza skutkowało zakwestionowaniem statusu i kwalifikacji zawodowych danego adwokata lub radcy prawnego: uzależniało bowiem wykonywanie przez niego prawa do sądu od pomocy innego przedstawiciela zawodu prawniczego. Pełnomocnik występował zatem na wszystkich etapach postępowania kasacyjnego w miejsce zainteresowanego, a jego interwencja nie była już środkiem zapewnienia jakości skargi, lecz czystą i prostą konsekwencją obowiązku kancelarii adwokackiej jako takiej. Reprezentując stronę, która sama jest z zawodu adwokatem lub radcą prawnym, musiał złożyć odwołanie, które z konieczności różniło się od tego, które jego mocodawca sporządziłby i podpisał samodzielnie. Skoro posłużył się w apelacji elementami sporządzonymi przez swojego mocodawcę, to tak sporządzona apelacja nie spełniała wymogów art. 526 § 2 KPK.

– Jednakże, gdy adwokat podpisywał dokument procesowy, poświadczał w ten sposób, że akceptował jego treść i wyrażał zgodę na jego wykorzystanie w postępowaniu przed organem władzy publicznej. W tym świetle obowiązek adwokata lub radcy prawnego biorącego udział w postępowaniu kasacyjnym, aby jego odwołanie zostało sporządzone przez innego adwokata lub radcę prawnego jest nadmierny, tym bardziej, że niedopełnienie tego obowiązku naraża go na ryzyko odrzucenia jego odwołania, mimo że spełnia ono wymogi jakościowe przewidziane dla tego rodzaju odwołania. Naruszało to prawo do sądu.

 

– Wreszcie, Sąd Najwyższy nie dysponował żadnym instrumentem umożliwiającym sprawdzenie w każdym przypadku, czy skarga została sporządzona przez adwokata lub radcę prawnego wnoszącego skargę kasacyjną.

 

[„Dans cet arrêt, la Cour constitutionnelle a jugé que, pour autant quil excluait la possibilité pour un avocat ou un conseil de rédiger et signer un pourvoi en cassation dans une procédure pénale où il était mis en cause, larticle 526 § 2 du CPP était contraire à larticle 45 § 1 de la Constitution.

 

Elle a tenu le raisonnement suivant.

 

  Lobligation du ministère davocat dans la procédure de cassation était un gage de qualité formelle et matérielle du pourvoi. Appliquée à l’égard dun accusé lui-même avocat ou conseil de profession, elle devenait superflue et disproportionnée par rapport au but recherché. En pareille situation, elle était révélatrice dun formalisme procédural excessif et sanalysait en une restriction exagérée du droit de lavocat ou du conseil concerné à un procès équitable.

 

  On ne pouvait pas raisonnablement dire quun avocat qui interviendrait dans une procédure de cassation le concernant ne serait pas en mesure de former un pourvoi qui respecterait les conditions de forme et de fond prescrites pour ce type de recours. L’éventuelle implication émotionnelle de cet avocat dans son propre dossier était par nature fluctuante et ne conduisait pas automatiquement à une altération des qualités professionnelles de lintéressé. On ne pouvait pas davantage dire quun professionnel du droit, fût-il profondément impliqué dans un dossier le concernant personnellement, risquait de ne pas être à même de former un pourvoi en cassation conforme aux conditions qualitatives requises ou de présenter convenablement sa cause devant la Cour suprême.

 

  La considération selon laquelle lobligation du ministère davocat était un gage de bonne qualité du pourvoi ne concernait pas tant lexposé des arguments visant à convaincre la Cour suprême du bien-fondé de la position soutenue par un demandeur en cassation que lensemble des conditions de forme et de fond auxquelles le pourvoi devait satisfaire pour être réputé avoir été valablement formé. Considérée sous cet angle, la question de lattitude dépassionnée dun avocat intervenant dans une procédure de cassation devenait secondaire par rapport à lobligation qui lui incombait de présenter un pourvoi conforme aux conditions de recevabilité prescrites pour ce type de recours. Il n’était pas justifié de dire que, pour satisfaire à ces conditions dans une procédure disciplinaire où il serait mis en cause, un avocat ou un conseil dût impérativement se faire assister par un autre avocat ou conseil.

 

  Appliqué dans une affaire telle que celle de lespèce, larticle 526 § 2 du CPP avait pour effet de remettre en cause le statut et les qualités professionnelles de lavocat ou du conseil intéressé : il faisait dépendre de lassistance dun autre professionnel du droit lexercice par cet avocat ou ce conseil de son droit à un tribunal. Le représentant mandaté intervenait donc à tous les stades de la procédure de cassation à la place de lintéressé, et son intervention n’était plus un moyen dassurer la qualité du pourvoi mais une conséquence pure et simple de lobligation du ministère davocat en tant que telle. Représentant un justiciable qui était lui-même avocat ou conseil de profession, il devait présenter un pourvoi nécessairement différent de celui que son mandant aurait rédigé et signé lui-même. Sil utilisait dans la rédaction dun pourvoi des éléments rédigés par son mandant, le recours ainsi rédigé n’était pas conforme aux exigences de larticle 526 § 2 du CPP.

 

  Or, dès lors quun avocat signait un acte de procédure, il certifiait de la sorte quil en approuvait le contenu et consentait à son utilisation dans une procédure menée devant une autorité publique. Considérée sous cet angle, lobligation faite à un avocat ou un conseil partie à une procédure de cassation de faire rédiger son pourvoi par un autre avocat ou conseil se révélait excessive, dautant quen cas de non-respect de cette obligation, lavocat ou le conseil intéressé sexposait au risque de voir son pourvoi rejeté même sil répondait aux exigences qualitatives prescrites pour ce type de recours. Cela emportait violation du droit à un tribunal.

 

  Enfin, la Cour suprême ne disposait daucun instrument qui lui permette de vérifier dans chaque cas si un pourvoi avait été rédigé par lavocat ou le conseil demandeur en cassation ou par lavocat ou conseil de celui-ci.”]

słowa kluczowe:

postępowanie dyscyplinarne, kasacja, SN, przymus adwokacko-radcowski, art. 6 EKPCz

autor omówienia:

Michał Macidłowski