Wielka Izba

Naruszenia praw człowieka przez Rosję podczas wojny rosyjsko-gruzińskiej w 2008 r.

Art. 1 EKPCz
„Wysokie Układające się Strony zapewniają każdemu człowiekowi, podlegającemu ich jurysdykcji, prawa i wolności określone w rozdziale I niniejszej konwencji.”

Art. 2 EKPCz
„1. Prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez ustawę. Nikt nie może być umyślnie pozbawiony życia, wyjąwszy przypadki wykonania wyroku sądowego, skazującego za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę.
2. Pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z tym artykułem, jeżeli nastąpi w wyniku bezwzględnie koniecznego użycia siły:
a) w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą;
b) w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki osobie pozbawionej wolności zgodnie z prawem;
c) w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek lub powstania.”

Art. 3 EKPCz
„Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu.”

Art. 5 EKPCz
„1. Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może być pozbawiony wolności, z wyjątkiem następujących przypadków i w trybie ustalonym przez prawo:
a) zgodnego z prawem pozbawienia wolności w wyniku skazania przez właściwy sąd;
b) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w przypadku niepodporządkowania się wydanemu zgodnie z prawem orzeczeniu sądu lub w celu zapewnienia wykonania określonego w ustawie obowiązku;
c) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w celu postawienia przed właściwym organem, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą, lub, jeśli jest to konieczne, w celu zapobieżenia popełnieniu takiego czynu lub uniemożliwienia ucieczki po jego dokonaniu;
d) pozbawienia nieletniego wolności na podstawie zgodnego z prawem orzeczenia w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego lub zgodnego z prawem pozbawienia nieletniego wolności w celu postawienia go przed właściwym organem;
e) zgodnego z prawem pozbawienia wolności osoby w celu zapobieżenia szerzeniu przez nią choroby zakaźnej, osoby umysłowo chorej, alkoholika, narkomana lub włóczęgi;
f) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby, w celu zapobieżenia jej nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa, lub osoby, przeciwko której toczy się postępowanie o wydalenie lub ekstradycję.
2. Każdy, kto został zatrzymany, powinien zostać niezwłocznie i w zrozumiałym dla niego języku poinformowany o przyczynach zatrzymania i o stawianych mu zarzutach.
3. Każdy zatrzymany lub aresztowany zgodnie z postanowieniami ustępu 1 lit. c) niniejszego artykułu powinien zostać niezwłocznie postawiony przed sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy sądowej i ma prawo być sądzony w rozsądnym terminie albo zwolniony na czas postępowania. Zwolnienie może zostać uzależnione od udzielenia gwarancji zapewniających stawienie się na rozprawę.
4. Każdy, kto został pozbawiony wolności przez zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia bezzwłocznie przez sąd legalności pozbawienia wolności i zarządzenia zwolnienia, jeżeli pozbawienie wolności jest niezgodne z prawem.
5. Każdy, kto został pokrzywdzony przez niezgodne z treścią tego artykułu zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo do odszkodowania.”

Art. 8 EKPCz
„1. Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji.
2. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.”

Art. 13 EKPCz
„Każdy, czyje prawa i wolności zawarte w niniejszej konwencji zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące swoje funkcje urzędowe.”

Art. 38 EKPCz
„Trybunał rozpatruje sprawę z udziałem przedstawicieli stron i, jeśli zachodzi potrzeba, podejmuje dochodzenie, a zainteresowane Wysokie Układające się Strony udzielą dla jego skutecznego przeprowadzenia wszelkich niezbędnych ułatwień.”

Art. 1 Protokołu nr 1 do EKPCz
„Każda osoba fizyczna i prawna ma prawo do poszanowania swego mienia. Nikt nie może być pozbawiony swojej własności, chyba że w interesie publicznym i na warunkach przewidzianych przez ustawę oraz zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego.
Powyższe postanowienia nie będą jednak w żaden sposób naruszać prawa państwa do stosowania takich ustaw, jakie uzna za konieczne do uregulowania sposobu korzystania z własności zgodnie z interesem powszechnym lub w celu zabezpieczenia uiszczania podatków bądź innych należności lub kar pieniężnych.”

Art. 2 Protokołu nr 1 do EKPCz
„Nikt nie może być pozbawiony prawa do nauki. Wykonując swoje funkcje w dziedzinie wychowania i nauczania, Państwo uznaje prawo rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania zgodnie z ich własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi.”

Art. 2 Protokołu nr 4 do EKPCz
„1. Każdy, kto przebywa legalnie na terytorium państwa, ma prawo do swobodnego poruszania się i do swobodnego wyboru miejsca zamieszkania na tym terytorium.
2. Każdy może swobodnie opuścić jakikolwiek kraj, w tym swój własny.
3. Korzystanie z tych praw nie może podlegać innym ograniczeniom niż te, które określa ustawa i które są konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na bezpieczeństwo państwowe i publiczne, utrzymanie porządku publicznego, zapobieganie przestępczości, ochronę zdrowia lub moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.
4. Prawa wymienione w ustępie 1 mogą również zostać poddane w określonych rejonach ustawowym ograniczeniom uzasadnionym interesem publicznym w społeczeństwie demokratycznym.”

W nocy z 7 na 8 sierpnia 2008 r. po narastających napięciach między rządem gruzińskim a separatystycznie nastawioną Osetią Południową, artyleria gruzińska zaatakowała Cchinwali (stolicę Osetii Południowej). 08.08.2008 r. na terytorium Osetii Południowej oraz Abchazji wkroczyły siły rosyjskie, które po ostrych walkach w okolicach Cchinwali oraz miasta Gori, zajęły także część terytorium gruzińskiego. Zawieszenie broni zostało ogłoszone 12.08.2008 r., a 22.08.2008 r. siły rosyjskie wycofały się z Gori. Po przedłużających się rozmowach pokojowych uzgodniono, że siły rosyjskie wycofają się także ze strefy buforowej, czyli terytorium gruzińskiego (niebędącego ani częścią Osetii Południowej, ani Abchazji), co nastąpiło 10.10.2008 r. Wcześniej – 26.08.2008 r. – prezydent Federacji Rosyjskiej uznał niepodległość Abchazji i Osetii Południowej; następnie separatystyczne państwa podpisały szereg umów gospodarczych i militarnych z Rosją.

W ramach swojej skargi strona gruzińska powoływała się na kilka wydarzeń, które w jej ocenie doprowadziły do naruszeń praw człowieka:

1. ataki przeprowadzone przez stronę rosyjską (względnie osetyjską) w stosunku do ludności cywilnej, w okresie aktywnej fazy konfliktu (8–12 sierpnia 2008 r.), co miało naruszać art. 2 EKPCz;
2. zabijanie i maltretowanie ludności cywilnej   oraz niszczenie domów przez siły osetyjskie, w Osetii Południowej i strefie buforowej, po zawieszeniu broni (po 12 sierpnia 2008 r.), co miałoby naruszać art. 2, 3 i 8 EKPCz oraz art. 1 Protokołu nr 1 do EKPCz;
3. brak przeprowadzenia stosownego śledztwa, które wyjaśniło by naruszenia zarzucane w pkt 1–2, co miało naruszać art. 2 EKPCz w wymiarze proceduralnym;
4. nielegalne pozbawienie wolności cywilów, którzy byli przetrzymywani w złych warunkach przez siły osetyjskie, od 10 do 27 sierpnia 2008 r., co miało naruszać art. 3 i 5 EKPCz;
5. torturowanie gruzińskich jeńców wojennych przez siły rosyjsko-osetyjskie od 8 do 17 sierpnia 2008 r., co miało naruszać art. 3 EKPCz;
6. zakaz powrotu do Osetii Południowej i Abchazji dla około 23 tys. obywateli gruzińskich, co miało naruszać art. 2 Protokołu nr 4 do EKPCz;
7. niszczenie gruzińskich szkół publicznych oraz zastraszanie gruzińskich uczniów i nauczycieli przez siły rosyjsko-osetyjskie, co miało naruszać art. 2 Protokołu nr 1 do EKPCz;
8. brak dostępu do skutecznego środka odwoławczego w stosunku do naruszeń zarzuconych w pkt 1–7, co miało naruszać art. 13 EKPCz.

• Trybunał swobodnie ocenia dowody, stosując – także w sprawach międzypaństwowych – standard „ponad uzasadnioną wątpliwość” (beyond reasonable doubt). Trybunał może opierać się na różnych dowodach, w szczególności na raportach bezstronnych organów międzynarodowych. (§ 59) W realiach sprawy, Trybunał oparł się na raporcie specjalnej misji Unii Europejskiej, gruzińskich dokumentach wojskowych, a także na zeznaniach świadków, przesłuchanych osobiście przez Trybunał. (§ 64, 68–70, 74).

• Skoro strona rosyjska – w przeciwieństwie do strony gruzińskiej – nie dostarczyła dokumentów wojskowych, mimo możliwości zastrzeżenia tajności lub usunięcia istotnych strategicznie fragmentów, to uchybiła swoim obowiązkom wynikającym z art. 38 EKPCz. (§ 341–346)

• Jurysdykcja państwa-strony (w rozumieniu art. 1 EKPCz) opiera się przede wszystkim na zasadzie terytorialności, a tylko w wyjątkowych przypadkach państwo-strona może sprawować jurysdykcję poza swoim terytorium. Rozciągnięcie jurysdykcji może zachodzić, gdy funkcjonariusze państwa (wojskowi lub dyplomaci) sprawują na innym terytorium kontrolę nad innymi osobami. Jurysdykcja państwa-strony może być także ustanowiona, jeżeli państwo to sprawuje efektywną kontrolę nad terytorium innego państwa (w szczególności w przypadku okupacji). (§ 81) W zasadzie jednak jurysdykcja nie może być ustanowiona tylko na tej podstawie, że dane naruszenie (w szczególności śmierć) jest wynikiem działalności państwa-strony poza jej terytorium. (§ 124)

• Przepisy EKPCz powinno się interpretować i stosować – stosownie do art. 31 Konwencji Wiedeńskiej o Prawie Traktatów – uwzględniając normy międzynarodowego prawa humanitarnego. (§ 93–94)

• Zasada wyczerpania krajowych środków odwoławczych jest ściśle związana z kwestią istnienia praktyk administracyjnych. Pojęcie praktyki administracyjnej zawiera w sobie dwa elementy: powtarzalność czynów niezgodnych z Konwencją oraz oficjalną tolerancję państwa-strony. Strona skarżąca jest zwolniona z wyczerpania środków odwoławczych, gdy praktyka administracyjna została wykazana, a jej charakter sprawia, że postępowanie byłoby nieskuteczne i daremne. (§ 98-102)

1. Zagadnienie ataków przeprowadzonych przez siły rosyjsko-osetyjskie w stosunku do ludności cywilnej w okresie aktywnej fazy konfliktu (8–12 sierpnia 2008 r.) – zarzucane naruszenie art. 2 EKPCz

• W trakcie operacji wojskowej naturalna jest wymiana ognia (możliwe są także ofiary cywilne), jednakże dopóki o dane terytorium toczy się walka między różnymi państwami, trudno dopatrywać się ustanowienia efektywnej kontroli i jurysdykcji państwa napastniczego nad zajętym terytorium. (§ 126) Chaos działań wojennych sprawia, że nie można mówić także o spełnieniu kryterium kontroli wykonywanej przez rosyjskich funkcjonariuszy nad gruzińskimi cywilami. (§ 137–139) Sam fakt pozbawiania życia gruzińskich cywilów przez wojska rosyjskie nie ustanawia jurysdykcji, która jest przesłanką odpowiedzialności państwa na gruncie EKPCz. (§ 134) Nawet jeżeli były to naruszenia prawa humanitarnego, nie jest rolą Trybunału rozstrzyganie o naruszeniach międzynarodowego prawa humanitarnego. (§ 143) Skoro w tym zakresie jurysdykcja Rosji nie została stwierdzona, skarga musi być odrzucona w części dotyczącej zarzucanych naruszeń popełnionych podczas aktywnej fazy działań wojennych. (§ 144)

2. Zagadnienie zabijania, maltretowania i niszczenia domów przez siły osetyjskie, w Osetii Południowej i strefie buforowej, po zawieszeniu broni (po 12 sierpnia 2008 r.) – naruszenie art. 2, 3 i 8 EKPCz oraz art. 1 Protokołu nr 1 do EKPCz

• Zagadnienie efektywnej kontroli nad terytorium (będące przesłanką stwierdzenia jurysdykcji) należy analizować poprzez ocenę obecności militarnej państwa-strony, ale także poprzez wsparcie polityczne, ekonomiczne i militarne dla separatystycznych władz. (§ 164) W realiach sprawy stwierdzono, że po zawieszeniu broni w Osetii Południowej i strefie buforowej przebywały bardzo liczne oddziały rosyjskie. (§ 165) Potwierdzono także znaczące wsparcie rosyjskie dla separatystycznego rządu. (§ 166–173) Należy stwierdzić, że Rosja sprawowała efektywną kontrolę (a zatem także jurysdykcję) nad terytorium Osetii Południowej i strefy buforowej, co najmniej od 12 sierpnia do 10 października 2008 r. (§ 174–175)

• Zarzucane naruszenia – dokonywane głównie przez osetyjskie milicje – znalazły potwierdzenie w różnych dokumentach i zeznaniach świadków. (§ 205–211)

• Od momentu, kiedy Rosja przejęła efektywną kontrolę nad terytorium Osetii Południowej, odpowiadała także za działania osetyjskich sił zbrojnych. Jeżeli siły osetyjskie (w tym także nieregularne milicje) kierowały, zachęcały lub przyzwalały na czystki etniczne, odpowiedzialność za te naruszenia spada na Rosję, zwłaszcza wobec faktu, że wojska rosyjskie przeważnie były obojętne wobec tych wydarzeń. (§ 202, 212–214, 217–218)

• Obojętność władz rosyjskich na te naruszenia potwierdza praktykę administracyjną, co zwalnia z obowiązku wyczerpania środków zaskarżenia. (§ 218–222)

3. Zagadnienie obowiązku przeprowadzenia dochodzenia w sprawie ww. naruszeń art. 2 EKPCz – naruszenie art. 2 EKPCz w wymiarze proceduralnym

• Obowiązek proceduralny wynikający z art. 2 EKPCz obowiązuje także w kontekście działań wojennych. Jest obowiązkiem państwa-strony przeprowadzenia z własnej inicjatywy efektywnego postępowania karnego, które ustali zasadność i proporcjonalność użycia siły. Wymaga się, aby dochodzenie przeprowadzone było w sposób możliwie szybki, niezależny i z użyciem wszelkich niezbędnych środków dowodowych. (§ 326)

• Nie ulega wątpliwości, że władze rosyjskie miały obowiązek przeprowadzenia stosownego śledztwa w odniesieniu do wydarzeń po zawieszeniu broni. (§ 328)

• Chociaż przed okresem zawieszenia broni Rosja nie sprawowała jurysdykcji nad Osetią Południową i strefą buforową w zakresie materialnego obowiązku z art. 2 EKPCz, to specjalne właściwości sprawy (przejęcie efektywnej kontroli nad terytorium krótko po zarzucanych naruszeniach, potencjalni podejrzani byli w większości obywatelami rosyjskimi, a Gruzja nie mogła przeprowadzić efektywnego postępowania), sprawiają, że proceduralny obowiązek z art. 2 EKPCz jest objęty jurysdykcją rosyjską. (§ 329–332)

• Jak potwierdzają to raporty międzynarodowych organów, postępowanie karne prowadzone przez stronę rosyjską nie było ani efektywne (na 575 skarg obywateli gruzińskich tylko jedna sprawa zakończyła się skazaniem rosyjskiego wojskowego), ani niezależne, ani szybkie, co zaważyło na naruszeniu art. 2 EKPCz w aspekcie proceduralnym. (§ 333–337)

4. Zagadnienie nielegalnego pozbawienia wolności cywilów, którzy byli przetrzymywani w złych warunkach przez siły osetyjskie (od 10 do 27 sierpnia 2008 r.) – naruszenie art. 3 i 5 EKPCz

• Skoro cywile byli przetrzymywani w podziemiach osetyjskiego MSW także po zawieszeniu broni, nie ma wątpliwości co do sprawowania przez Rosję jurysdykcji w tym zakresie. (§ 238–239)

• Jak potwierdziły to raporty i zeznania świadków, warunki pozbawienia wolności urągały godności ludzkiej. Około 160 osób zostało stłoczonych w siedmiu celach z ok. 80 łóżkami. Podstawowe warunki sanitarne nie zostały spełnione. Siły osetyjskie nadto biły i obrażały więźniów. (§ 242–244) Zaważyło to na naruszeniu art. 3 EKPCz. (§ 252)

• Ochrona cywilów przed napaścią i zemstą nie usprawiedliwia pozbawienia ich wolności, a zatem doszło do naruszenia art. 5 EKPCz. (§ 253)

• Ponieważ siły rosyjskie były obecne w budynku i wiedziały o przetrzymywaniu cywilów w upokarzających warunkach, ale nie zrobiły nic, aby zapobiec maltretowaniu przez milicję osetyjską, powstała praktyka administracyjna, która zwalnia z konieczności wyczerpania środków odwoławczych. (§ 247–251, 255)

5. Zagadnienie torturowania gruzińskich jeńców wojennych przez siły rosyjsko-osetyjskie (od 8 do 17 sierpnia 2008 r.) – naruszenie art. 3 EKPCz

• Ponieważ zarzucane naruszenie dotyczy wydarzeń także po zawieszeniu broni na terytorium Osetii Południowej i strefy buforowej, jurysdykcja Rosji nie ulega wątpliwości. (§ 268–269)

• Różne formy torturowania gruzińskich jeńców wojennych zostały potwierdzone przez świadków i niezależne raporty. (§ 272–275) Nawet jeżeli niektórych aktów tortur dopuszczały się siły osetyjskie, to i tak te naruszenia należy przypisać Rosji, skoro Rosja sprawowała kontrolę nad osetyjskimi milicjami. (§ 276)

• Skoro siły rosyjskie były obecne przy torturowaniu gruzińskich jeńców i nie reagowały, praktyka administracyjna została potwierdzona, co zwalnia z konieczności wyczerpania środków odwoławczych. (§ 277, 279–280)

6. Zagadnienie zakazu powrotu do Osetii Południowej i Abchazji dla około 23 tys. obywateli gruzińskich – naruszenie art. 2 Protokołu nr 4 do EKPCz

• Skoro służba graniczna Federacji Rosyjskiej przejęła kontrolę nad granicą osetyjsko-gruzińską i abchasko-gruzińską, to Rosja niewątpliwie powstrzymuje gruzińskich uciekinierów od powrotów do domów porzuconych w Osetii Południowej i Abchazji. Jurysdykcja Rosji w tym zakresie została potwierdzona. (§ 292–295)

• Skoro władze osetyjskie i abchaskie w przeważającej większości przypadków odmawiały powrotu wygnanym obywatelom Gruzji do ich domów, to Rosja – sprawująca kontrolę nad separatystycznymi państwami – odpowiada za praktykę administracyjną w postaci naruszeń art. 2 Protokołu nr 4 do EKPCz. (§ 296–301)

7. Zagadnienie niszczenia gruzińskich szkół publicznych oraz zastraszania gruzińskich uczniów i nauczycieli przez siły rosyjsko-osetyjskie – zarzucane naruszenie art. 2 Protokołu nr 1 do EKPCz

• Chociaż jurysdykcja Rosji w tym zakresie została potwierdzona, to brak jest wystarczających dowodów, że do zarzucanych incydentów i naruszeń doszło, a zatem nie można stwierdzić naruszenia art. 2 Protokołu nr 1 do EKPCz. (§ 312–314)

Jurysdykcja; odpowiedzialność państwa; separatyzm; wojna; konflikt zbrojny; prawo humanitarne; Rosja; Gruzja

http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-207757

Łącznie dziewięciu sędziów zgłosiło zdania odrębne w stosunku do różnych punktów sentencji i części uzasadnienia. Jest to jeden z niewielu wyroków ETPCz, w których uzasadnieniu Trybunał oparł się na zeznaniach świadków przesłuchanych bezpośrednio przez sędziów ETPCz.

Trybunał w uzasadnieniu obszernie cytuje uzasadnienia z innych wyroków, w szczególności w § 59 (wyjaśnienie zasad oceny dowodów – odwołanie do § 93–95 i 138 w wyroku Gruzja v. Rosja (I)), § 81 (ogólne zagadnienia jurysdykcji – odwołanie do § 130–142 w wyroku Al-Skeini i Inni v. Zjednoczone Królestwo), § 93 (relacja między przepisami EKPCz a międzynarodowym prawem humanitarnym – odwołanie do § 100–104 i 107 w wyroku Hassan v. Zjednoczone Królestwo), § 98 i 102 (definicja praktyki administracyjnej – odwołanie do § 122–125 w wyroku Gruzja v. Rosja (I)), § 326–327 (objaśnienie natury obowiązku proceduralnego z art. 2 EKPCz w odniesieniu do konfliktów zbrojnych – odwołanie do § 163–168 w wyroku Al-Skeini i Inni v. Zjednoczone Królestwo).