EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA

M.K. i Inni v. Polska
40503/17 i in.

WYROK ETPCz z dnia 23-07-2020 r.
skład trybunału:

Izba

przedmiot:

Odmowa wjazdu na teren RP i dopuszczenia do procedury udzielenia ochrony międzynarodowej

wzorce kontroli:

Art. 3 EKPCz
„Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu”

 

Art. 4 Protokołu nr 4 do EKPCz
„Zbiorowe wydalanie cudzoziemców jest zabronione”

 

Art. 13 w zw. z art. 3 EKPCz i art. 4 Protokołu nr 4 do EKPCz
„Każdy, czyje prawa i wolności zawarte w niniejszej konwencji zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące swoje funkcje urzędowe”

 

Art. 34 EKPCz
„Trybunał może przyjmować skargi każdej osoby, organizacji pozarządowej lub grupy jednostek, która uważa, że stała się ofiarą naruszenia przez jedną z Wysokich Układających się Stron praw zawartych w Konwencji lub jej protokołach. Wysokie Układające się Strony zobowiązują się nie przeszkadzać w żaden sposób skutecznemu wykonywaniu tego prawa”

rozstrzygnięcie:

  • Naruszenie art. 3 EKPCz w zakresie odmowy dostępu do procedury ochrony międzynarodowej [jednomyślnie]

 

  • Naruszenie art. 4 Protokołu nr 4 [jednomyślnie]

 

  • Naruszenie art. 13 EKPCz w zw. z art. 3 EKPCz i art. 4 Protokołu nr 4 [jednomyślnie]

 

  • Naruszenie art. 34 EKPCz [jednomyślnie]

 

  • Brak konieczności odrębnego badania naruszenia art. 3 EKPCz w zakresie traktowania przez polskie władze na przejściu granicznym [jednomyślnie]

stan faktyczny:

Sprawa wywodzi się z trzech skarg, złożonych przez M.K. (pierwsza skarga), M.A., jego żonę i pięcioro ich dzieci (druga skarga) oraz M.K., jego żonę i trójkę ich dzieci (trzecia skarga). Wszyscy Skarżący są Czeczenami. W latach 2016–2017 z różną częstotliwością usiłowali oni wjechać na terytorium RP przez przejście graniczne w Terespolu w celu przystąpienia do procedury ochrony międzynarodowej w związku z prześladowaniami, których doświadczyli w Czeczenii. Wyraźnie deklarowali oni chęć uzyskania ochrony międzynarodowej, a niekiedy chcieli także złożyć pisemny wniosek w tej sprawie. W czerwcu 2017 r. we wszystkich trzech sprawach Trybunał zastosował środki tymczasowe, które zakazywały cofnięcia Skarżących z granicy polsko-białoruskiej. Mimo przedkładania Straży Granicznej kopii postanowienia Trybunału o środkach tymczasowych, sytuacja się nie zmieniła, a Skarżący nadal byli odsyłani pociągiem do Brześcia. W swoich decyzjach Straż Graniczna podkreślała, że Skarżący są imigrantami ekonomicznymi i nie posiadają dokumentów podróży, a zatem – zgodnie z Ustawą o cudzoziemcach – powinno się im odmówić wjazdu na teren RP. Postępowania przed Komendantem Głównym Straży Granicznej i WSA w Warszawie nadal się toczą w tej sprawie, natomiast w sprawach Skarżących nie zostało zainicjowane postępowanie przed Szefem Urzędu ds. Cudzoziemców w przedmiocie udzielenia ochrony międzynarodowej.

główne tezy:

Zagadnienie jurysdykcji

 

  • Art. 1 EKPCz zobowiązuje państwa-strony do ochrony praw jednostki w zakresie jurysdykcji danego państwa. Jurysdykcja ma przede wszystkim charakter terytorialny, ale w wyjątkowych przypadkach może dochodzić także do rozszerzenia jurysdykcji poza terytorium państwa-strony (§ 126–128).

 

  • W realiach sprawy Polska miała jurysdykcję nad Skarżącymi. Kontrola odbywała się na granicy Polski, była przeprowadzana przez polską Straż Graniczną, zgodnie z przepisami prawa polskiego. Krótkie, kilkugodzinne przebywanie przez Skarżących na granicy nie wyłącza jurysdykcji (§ 129–131).

 

 

Wyczerpanie środków odwoławczych i naruszenie art. 13 EKPCz

 

  • W przypadku zarzucanych naruszeń art. 3 EKPCz i art. 4 Protokołu nr 4 efektywny środek odwoławczy powinien spełniać wysokie wymogi, m.in. powinien być to środek suspensywny i rozpatrywany możliwie szybko (§ 143–144).

 

  • Sam brak suspensywności odwołania od decyzji komendanta placówki Straży Granicznej o odmowie wjazdu (art. 33 ust. 3 Ustawy o cudzoziemcach) wystarcza, aby stwierdzić, że ten środek nie ma charakteru efektywnego w kontekście wymogu wyczerpania środków odwoławczych (art. 35 ust. 1 EKPCz) w związku ze skargą z art. 3 EKPCz i art. 4 Protokołu nr 4 (§ 146–147). Z tych samych względów także na gruncie art. 13 EKPCz nie jest to efektywny środek odwoławczy w stosunku do naruszenia art. 3 EKPCz i art. 4 Protokołu nr 4 (§ 220).

 

 

Naruszenie art. 3 EKPCz

 

  • W sprawach dotyczących wydalenia cudzoziemca szczególny nacisk należy kłaść na istnienie efektywnych gwarancji chroniących przed arbitralnym wydaleniem do państwa, w którym może dojść do naruszenia art. 3 EKPCz. Jeżeli zostało wykazane, że Skarżącemu realnie grozi nieludzkie traktowanie (na podstawie indywidualnej sytuacji Skarżącego i ogólnej sytuacji w państwie pochodzenia), państwo-strona Konwencji nie może go wydalić do państwa pochodzenia (§ 167–170).

 

  • Jeżeli państwo-strona Konwencji wydala cudzoziemca do państwa innego niż państwo pochodzenia, konieczne jest zbadanie sytuacji w państwie trzecim. W państwie trzecim cudzoziemiec nie może być narażony bezpośrednio lub pośrednio (poprzez kolejne wydalenie do państwa pochodzenia) na nieludzkie traktowanie. Jeżeli państwo-strona Konwencji wydala cudzoziemca do państwa trzeciego bez merytorycznego rozpatrzenia wniosku o ochronę międzynarodową, w państwie trzecim musi istnieć efektywny system azylowy (§ 171–173).

 

  • W realiach sprawy nie można dać wiary stronie rządowej, która twierdziła, że Skarżący nie składali wniosków o ochronę międzynarodową. Raporty RPO i RPD ujawniły systemowe sporządzanie notatek niezgodnych z rzeczywistymi deklaracjami osób pragnących przekroczyć przejście graniczne w Terespolu, a Skarżący przedłożyli wniosek o ochronę międzynarodową za pośrednictwem pełnomocnika elektronicznie we właściwej placówce SG, a także załączyli te dokumenty do wniosku o zastosowanie środków tymczasowych przez ETPCz. Skarżący przedstawili także poważne dowody na potwierdzenie zagrożenia nieludzkim traktowaniem w Czeczenii i na nieefektywność białoruskiego systemu azylowego (§ 174–177).

 

  • W takiej sytuacji Polska była zobowiązana na mocy art. 3 EKPCz do rozpatrzenia wniosków o ochronę międzynarodową i umożliwienie Skarżącym pozostanie na terytorium Polski na czas rozpatrywania wniosku (§ 178–179).

 

  • Strona rządowa nie mogła się powoływać na wykonywanie przez swoje działania obowiązków wynikających z Kodeksu granicznego Schengen, skoro tenże akt (a także inne akty prawa międzynarodowego) podkreślały istotność zasady non-refoulement (§ 181–182).

 

 

Naruszenie art. 4 Protokołu nr 4 do EKPCz

 

  • Zbiorowość wydalenia polega na usunięciu cudzoziemców z terytorium państwa grupowo, bez indywidualnego i uzasadnionego zbadania sytuacji każdej z tych osób. Art. 4 Protokołu nr 4 może odnosić się także do sytuacji, w których odmawia się wjazdu na terytorium państwa bez odpowiedniego rozpatrzenia sytuacji cudzoziemców (§ 197–198, 201).

 

  • Do naruszenia art. 4 Protokołu nr 4 nie dochodzi, jeżeli migranci nie współpracują w toku procedury azylowej lub przemocą starają się wkroczyć na terytorium państwa-strony; jednakże w realiach sprawy Skarżący skorzystali z przejścia granicznego i zgodnie z prawem wystąpili o ochronę międzynarodową (§ 203, 207).

 

  • Skoro Skarżący znajdowali się na przejściu granicznym pod jurysdykcją Polski, ich odesłanie z powrotem na Białoruś stanowiło wydalenie w rozumieniu art. 4 Protokołu nr 4 (§ 204–205).

 

  • Mimo wydawania decyzji indywidualnych o odmowie wjazdu na terytorium RP, nie zawierały one odpowiedniego uzasadnienia odnoszącego się do strachu przed prześladowaniami. Ponadto niezależne raporty RPO i RPD ujawniły ignorowanie przez Straż Graniczną twierdzeń cudzoziemców o prześladowaniach, a w uzasadnieniach decyzji wpisywano typowe formuły o migracji ekonomicznej. W tym samym czasie wypowiedzi ministra spraw wewnętrznych (nadzorującego SG) sugerowały, że uchodźcy z Czeczenii nie będą wpuszczani do Polski. Wszystkie te czynniki potwierdzają istnienie politycznego nacisku w celu odmowy dopuszczania do procedury ochrony międzynarodowej pewnej grupy ludności (Czeczenów przybywających do Polski z kierunku białoruskiego), co przekłada się na stwierdzenie, że procedury zastosowane przeciwko Skarżącym były częścią zbiorowego wydalania cudzoziemców, zabronionego przez art. 4 Protokołu nr 4 (§ 206, 208–210).

 

 

Naruszenie art. 34 EKPCz

 

  • Zgodnie z art. 34 EKPCz państwa-strony są obowiązane do powstrzymania się od jakiegokolwiek utrudniania wnoszenia skarg do ETPCz. Do naruszenia art. 34 EKPCz może dojść, jeżeli państwo-strona nie podporządkuje się postanowieniu Trybunału o zastosowaniu środków tymczasowych. Na państwie-stronie spoczywa obowiązek wykazania, że dostosowało się ono do litery i ducha środka tymczasowego (§ 229–230, 234).

 

  • W realiach sprawy Polska nie podporządkowała się środkom tymczasowym. Chociaż Trybunał nakazał dopuszczenie Skarżących do procedury azylowej, jeszcze tego samego dnia Skarżący zostali wydaleni na terytorium Białorusi. Także przy ponownej próbie wjazdu – mimo przedłożenia postanowienia Trybunału – Skarżący nie zostali wpuszczeni na terytorium Polski i to mimo faktu, że Trybunał wyjaśnił, jak należy rozumieć przedmiotowe postanowienie i oddalił argumentację rządu. O naruszeniu art. 34 EKPCz świadczy także fakt, że ostatecznie tylko część Skarżących została w chwili orzekania przez Trybunał dopuszczona do procedury ochrony międzynarodowej na terytorium RP (§ 235–238).
odszkodowanie:

EUR 34000 (w ramach pierwszej skargi)
EUR 34000 (w ramach drugiej skargi, dla wszystkich Skarżących łącznie)
EUR 34000 (w ramach trzeciej skargi, dla wszystkich Skarżących łącznie)

koszty postępowania:

EUR 140 (w ramach pierwszej skargi)
EUR 39 (w ramach drugiej skargi)
EUR 140 (w ramach trzeciej skargi)

powiązane sprawy:

Khlaifia i Inni v. Włochy (16483/12)

Hirsi Jamaa i Inni v. Włochy (27765/09)

M.S.S. v. Belgia i Grecja (30696/09)

Ilias i Ahmed v. Węgry (47287/15)

akty normatywne:

Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r., poz. 1666 ze zm.) przewiduje, że cudzoziemiec składa osobiście wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej do Szefa Urzędu ds. Cudzoziemców za pośrednictwem komendanta oddziału lub placówki Straży Granicznej (art. 24 ust. 1 i art. 26 ust. 1), na urzędowym formularzu (art. 26 ust. 3). Art. 30 tej ustawy przewiduje, że organ SG właściwy do przyjęcia wniosku dokonuje odpowiednich czynności, w tym informuje o adresie środka recepcyjnego, w którym cudzoziemiec ma przebywać podczas rozpoznawania wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej (art. 30 ust. 1 pkt 5 lit. i). Sprawę rozpatruje Szef Urzędu ds. Cudzoziemców w terminie 6 miesięcy (art. 34 ust. 1); od jego decyzji przysługuje odwołanie do Rady ds. Uchodźców, a następnie skarga do sądu administracyjnego.

 

Ustawa z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r., poz. 35) przewiduje katalog przesłanek odmowy wjazdu na terytorium RP (art. 28), w tym m.in. brak dokumentów podróży, brak wizy lub innych ważnych dokumentów (art. 28 ust. 1 pkt 1–2). Wówczas decyzję o odmowie wjazdu wydaje komendant placówki SG (art. 33 ust. 1), która podlega natychmiastowemu wykonaniu (art. 33 ust. 3). Przysługuje od niej odwołanie do komendanta głównego SG (art. 33 ust. 2). Zgodnie z orzecznictwem sądów administracyjnych, przepisów ustawy o cudzoziemcach nie stosuje się, jeżeli cudzoziemiec wyraził jakiekolwiek żądania dotyczące ochrony międzynarodowej; wówczas sprawa musi być rozpoznana na podstawie ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

 

Przepisy UE (art. 18–19 KPP, art. 3–4 rozporządzenia 2016/399, dyrektywa 2011/95/UE, dyrektywa 2013/32/UE) i prawa międzynarodowego (art. 33 § 1 Konwencji Genewskiej dotyczącej statusu uchodźców) podkreślają znaczenie zasady non-refoulement i podają standardową definicję uchodźcy. Dyrektywa PE i Rady 2013/32/UE z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie wspólnych procedur działania i cofania ochrony międzynarodowej w art. 9 ust. 1 wyraźnie stanowi, że na czas trwania postępowania w sprawie ochrony międzynarodowej wnioskodawcy powinni pozostać w danym państwie członkowskim.

 

Sytuacja na przejściu granicznym w Terespolu była także przedmiotem raportów Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzecznika Praw Dziecka. W toku kontroli prowadzonych przez te organy zostało ujawnione, że strażnicy graniczni – mimo sygnalizowania przez cudzoziemców obawy prześladowania w kraju pochodzenia – nie dokonywali rejestracji sprawy zgodnie z ustawą o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

słowa kluczowe:

Uchodźcy; ochrona międzynarodowa; non-refoulement; azyl

autor omówienia:

Emil Śliwiński