Izba

Odpowiedzialność zastępcy komendanta policji za zbrodnie wojenne popełnione przez jego podwładnych w trakcie rozpadu Jugosławii

Art. 7 EKPCz

„1. Nikt nie może być uznany za winnego popełnienia czynu polegającego na działaniu lub zaniechaniu działania, który według prawa wewnętrznego lub międzynarodowego nie stanowił czynu zagrożonego karą w czasie jego popełnienia. Nie będzie również wymierzona kara surowsza od tej, którą można było wymierzyć w czasie, gdy czyn zagrożony karą został popełniony.

2. Niniejszy artykuł nie stanowi przeszkody w sądzeniu i karaniu osoby winnej działania lub zaniechania, które w czasie popełnienia stanowiły czyn zagrożony karą według ogólnych zasad uznanych przez narody cywilizowane”.

Chorwacja ogłosiła niepodległość i odłączenie od Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii 25 czerwca 1991 r. Pełna niepodległość w świetle prawa międzynarodowego została uzyskana po okresie przejściowym, który zakończył się 8 października 1991 r. Skarżący w tamtym czasie był zastępcą komendanta policji w żupanii sisacko-moslawińskiej, a między 18 czerwca 1991 r. a 1 października 1991 r. dowodził on policją w całym rejonie banowińskim.

16 grudnia 2011 r. prokuratura w Osijeku przedstawiła Skarżącemu kilkadziesiąt zarzutów. Skarżący miał między 18 sierpnia 1991 r. a 20 czerwca 1992 r. dopuścić się maltretowania serbskiej ludności cywilnej i więźniów wojennych (albo przez osobiste działanie, albo na zasadzie odpowiedzialności gwaranta, poprzez niezapobieżenie czynom popełnianym przez jego podwładnych). Akt oskarżenia oparto na art. 120 i 122 w związku z art. 28 chorwackiego kodeksu karnego z 1977 r. Blankietowe przepisy krajowe powiązano z normami prawa międzynarodowego, wynikającymi z III i IV Konwencji Genewskiej oraz Protokołów I i II do Konwencji Genewskich. Skarżący w odpowiedzi na akt oskarżenia podniósł, że Protokół I – odnoszący się do międzynarodowych konfliktów zbrojnych – nie mógł mieć zastosowania aż do 8 października 1991 r. (data uzyskania niepodległości przez Chorwację), natomiast Protokół II nie przewidywał odpowiedzialności dowódców, która i tak nie mogłaby być zastosowana, bowiem był on zastępcą komendanta (a nie komendantem) policji (a nie wojska). Ponadto Skarżący stwierdził, że skoro bezpośredni sprawcy nie zostali zidentyfikowani, to mogli oni nie być członkami policji, a innych formacji, czy nawet nieformalnych bojówek, za co Skarżący nie może odpowiadać.

9 grudnia 2013 r. Sąd Rejonowy w Osijeku uznał Skarżącego za winnego wszystkich zarzucanych mu czynów i skazał go na 8 lat pozbawienia wolności. Sąd uznał, że Skarżący był gwarantem w rozumieniu art. 28 chorwackiego kodeksu karnego, a zatem może odpowiadać za zbrodnie wojenne popełnione przez jego podwładnych. Ścieżka odwoławcza okazała się nieskuteczna, a karę wręcz podwyższono do 10 lat pozbawienia wolności. Sąd Konstytucyjny, do którego Skarżący złożył skargę, stwierdził, że chociaż art. 86 i 87 Protokołu I nie mogą mieć zastosowania do przestępstw popełnionych do 8 października 1991 r. (bowiem konflikt nie miał charakteru międzynarodowego), to jednak w chwili popełniania przez Skarżącego zarzucanych czynów odpowiedzialność dowódców w konfliktach wewnętrznych była elementem zwyczajowego prawa międzynarodowego.

• W kontekście sprawy Skarżącego zadaniem Trybunału jest analiza, czy skazanie Skarżącego miało wystarczająco jasną podstawę prawną oraz czy w chwili popełniania przez niego zarzucanych czynów mógł on przewidzieć, że będzie pociągnięty do odpowiedzialności karnej za niezapobieżenie popełnianiu przez podległe mu oddziały policji zbrodni wojennych. (§ 51) Skoro przepisy prawa krajowego odsyłały do prawa międzynarodowego, kwestia podstawy prawnej skazania musi być zbadana z perspektywy norm prawa międzynarodowego. (§ 52–53)

• EKPCz powinna być interpretowana w harmonii z innymi normami prawa międzynarodowego. (§ 55) Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii przewiduje odpowiedzialność zwierzchników, bez rozróżnienia na dowódców wojskowych, czy policyjnych lub na rodzaj konfliktu (wewnętrzny czy międzynarodowy). (§ 56) Zgodnie z orzecznictwem MTKJ, taka szeroka odpowiedzialność była już regułą zwyczajową prawa międzynarodowego, także w wewnętrznych konfliktach zbrojnych. (§ 57–58) Zarzut Skarżącego, że taka reguła została stworzona dopiero w orzecznictwie MTKJ, nie jest przekonujący. Protokół I do Konwencji Genewskiej wprost przewiduje odpowiedzialność dowódców wojskowych w czasie konfliktów międzynarodowych; nie ma jakiegokolwiek powodu, aby nie rozciągać takiej odpowiedzialności na konflikty wewnętrzne oraz dowódców policji. (§ 59–61) W konsekwencji istniała podstawa prawna – istniejąca w 1991 r. w zwyczajowym prawie międzynarodowym – do skazania Skarżącego. (§ 66)

• Standard dostępności i przewidywalności prawa zależy w dużej mierze od kręgu adresatów oraz charakteru regulowanej działalności oraz sankcji. (§ 62) Standard ten jest spełniony, jeżeli jednostka wiedziała (lub mogła się dowiedzieć), że jej działanie jest zakazane, niekoniecznie przez konkretny przepis, co pozwala oprzeć się na zwyczaju. (§ 63) W realiach sprawy nawet najbardziej podstawowa refleksja Skarżącego pozwoliłaby na stwierdzenie, że jego czyny są zakazane, niezależnie od jego statusu oraz charakteru konfliktu, na co wskazuje przede wszystkim jego wysoka pozycja służbowa oraz wojskowe wykształcenie. (§ 64–65) W konsekwencji należy stwierdzić, że standard dostępności i przewidywalności prawa został w niniejszej sprawie dochowany. (§ 66)

• ETPCz nie jest czwartą instancją, a zatem – co do zasady – nie może zastępować sądów krajowych w ich ocenie faktów. Sądy krajowe ustaliły, że Skarżący był zwierzchnikiem sił policyjnych, które dopuściły się zbrodni wojennych. Skarżący wiedział o tych przestępstwach, co pozwoliło mu przypisać odpowiedzialność za zbrodnię wojenną. Nie jest konieczna zatem identyfikacja sprawców poszczególnych zbrodni. (§ 68–70)

Kodeks karny Republiki Chorwacji (Socjalistycznej Republiki Chorwacji)

obowiązujący od 1 lipca 1977 r. do 31 grudnia 1997 r.

– Art. 28 § 2

„Czyn zabroniony może być popełniony przez zaniechanie jedynie wówczas, gdy na sprawcy ciążył obowiązek działania”.

[A criminal offence may be committed by omission only when the perpetrator failed to act when under a duty to do so.]

– Art. 120 § 1

„Kto w czasie wojny, konfliktu zbrojnego lub okupacji, naruszając normy prawa międzynarodowego, zabija ludność cywilną, poddaje ją torturom lub nieludzkiemu traktowaniu, zadaje jej cierpienie, poważnie narusza zdrowie, stosuje terror lub inne środki służące poniżeniu albo też wydaje rozkaz popełniania takich czynów, podlega karze pozbawienia wolności nie niższej niż 5 lat lub karze 20 lat pozbawienia wolności”.

[Whoever, in violation of the rules of international law, in time of war, armed conflict or occupation, orders … that the civilian population be killed, tortured or treated inhumanely … or that great sufferance or [serious] injuries to the body or health be inflicted … or … that measures of intimidation and terror be used … or whoever commits any of the foregoing acts shall be punished by imprisonment of at least five years or of twenty years.]

– Art. 122

„Kto, naruszając normy prawa międzynarodowego, zabija więźniów wojennych, poddaje ich torturom lub nieludzkiemu traktowaniu, zadaje im cierpienie lub poważnie narusza zdrowie, podlega karze pozbawienia wolności nie niższej niż 5 lat lub karze 20 lat pozbawienia wolności”.

[Whoever, in violation of the rules of international law … orders … that prisoners of war be killed, tortured or treated inhumanely … or that great sufferance or [serious] injuries to the body or health be inflicted [on them] … or whoever commits any of the foregoing acts shall be punished by imprisonment of at least five years or of twenty years.]

W świetle orzecznictwa sądów chorwackich, zbrodnie wojenne (art. 120 i 122) mogą zostać popełnione, kiedy dowódcy wojskowi nie zapobiegają, nie zwalczają lub nie zgłaszają tego typu przestępstw. [§ 28–29]

Protokół Dodatkowy do Konwencji genewskich z dnia 12 sierpnia 1949 r. dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół I), sporządzony w Genewie dnia 8 czerwca 1977 r. (Dz.U. z 1992 r., Nr 41, poz. 175)

– Art. 86

„1. Wysokie Umawiające się Strony i strony konfliktu powinny karać ciężkie naruszenia i poczynić niezbędne kroki w celu zwalczania wszelkich innych naruszeń Konwencji lub niniejszego protokołu, które stanowią zaniechanie sprzeczne z obowiązkiem działania.

2. Okoliczność, że naruszenie Konwencji lub niniejszego protokołu zostało popełnione przez podwładnego, nie zwalnia jego przełożonych od odpowiedzialności karnej lub – odpowiednio – dyscyplinarnej, jeżeli wiedzieli lub byli w posiadaniu wiadomości, które pozwalały im wnioskować w danych okolicznościach, że podwładny popełnia lub popełnił takie naruszenie, i jeżeli nie poczynili wszelkich praktycznie możliwych kroków w celu zapobieżenia takiemu naruszeniu lub ukaraniu za nie”.

[1. The High Contracting Parties and the Parties to the conflict shall repress grave breaches, and take measures necessary to suppress all other breaches, of the Conventions or of this Protocol which result from a failure to act when under a duty to do so.

2.  The fact that a breach of the Conventions or of this Protocol was committed by a subordinate does not absolve his superiors from penal or disciplinary responsibility, as the case may be, if they knew, or had information which should have enabled them to conclude in the circumstances at the time, that he was committing or was going to commit such a breach and if they did not take all feasible measures within their power to prevent or repress the breach.]

– Art. 87

„1. Wysokie Umawiające się Strony i strony konfliktu powinny nałożyć na dowódców wojskowych obowiązek, by zapobiegali popełnianiu naruszeń Konwencji i niniejszego protokołu przez członków sił zbrojnych powierzonych ich dowództwu oraz inne osoby podlegające ich władzy i – w razie potrzeby – aby za nie karali i powiadamiali o nich właściwe władze.

2. W celu zapobieżenia naruszeniom oraz karania za nie Wysokie Umawiające się Strony i strony konfliktu powinny wymagać, aby dowódcy wojskowi, stosownie do zakresu swej odpowiedzialności, dołożyli starań, by członkowie sił zbrojnych znajdujący się pod ich dowództwem znali swoje obowiązki wynikające z Konwencji i niniejszego protokołu.

3. Wysokie Umawiające się Strony i strony konfliktu powinny wymagać od każdego dowódcy, który dowiedział się, że jego podwładni lub inne osoby podlegające jego władzy zamierzają dopuścić się lub dopuścili się naruszenia Konwencji lub niniejszego protokołu, aby poczynił kroki niezbędne dla zapobieżenia takim naruszeniom Konwencji lub niniejszego protokołu i –  w miarę potrzeby – spowodował wszczęcie postępowania dyscyplinarnego lub karnego przeciwko sprawcom naruszeń”.

[1.  The High Contracting Parties and the Parties to the conflict shall require military commanders, with respect to members of the armed forces under their command and other persons under their control, to prevent and, where necessary, to suppress and to report to competent authorities breaches of the Conventions and of this Protocol.

2.  In order to prevent and suppress breaches, High Contracting Parties and Parties to the conflict shall require that, commensurate with their level of responsibility, commanders ensure that members of the armed forces under their command are aware of their obligations under the Conventions and this Protocol.

3.  The High Contracting Parties and Parties to the conflict shall require any commander who is aware that subordinates or other persons under his control are going to commit or have committed a breach of the Conventions or of this Protocol, to initiate such steps as are necessary to prevent such violations of the Conventions or this Protocol, and, where appropriate, to initiate disciplinary or penal action against violators thereof.]

Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego (Dz.U. z 2003 r., Nr 78, poz. 708)

– Art. 28

„W uzupełnieniu innych przesłanek odpowiedzialności karnej określonych niniejszym statutem za zbrodnie objęte jurysdykcją Trybunału:

(a) dowódca wojskowy lub inna osoba działająca faktycznie jako dowódca wojskowy ponosi odpowiedzialność karną za zbrodnie objęte jurysdykcją Trybunału, popełnione przez siły zbrojne pozostające pod jego rzeczywistym dowództwem i kontrolą bądź rzeczywistą władzą i kontrolą, na skutek niewykonywania przez niego należytej kontroli nad siłami zbrojnymi, jeżeli:

(i) tenże dowódca wojskowy lub inna osoba albo wiedziała, albo, biorąc pod uwagę okoliczności w danym czasie, powinna była wiedzieć, że siły zbrojne popełniały czy zmierzały do popełnienia takich zbrodni; oraz

(ii) tenże dowódca wojskowy lub inna osoba nie podjęła wszystkich niezbędnych i rozsądnych środków będących w jej mocy w celu zapobieżenia lub powstrzymania od popełnienia takich zbrodni albo skierowania sprawy do właściwych organów postępowania karnego;

(b) w odniesieniu do stosunków zwierzchnictwa i podległości innych niż określone pod literą (a) przełożony ponosi odpowiedzialność karną za zbrodnie objęte jurysdykcją Trybunału popełnione przez podwładnych znajdujących się pod jego faktyczną władzą i kontrolą, jeżeli doszło do nich na skutek niewykonywania przez niego należytej kontroli nad podwładnymi, jeżeli:

(i) przełożony wiedział albo świadomie zlekceważył informację, która wyraźnie wskazywała na to, że podwładni popełniali lub zmierzali do popełnienia takich zbrodni;

(ii) takie zbrodnie dotyczyły działalności objętej rzeczywistą odpowiedzialnością i kontrolą przełożonego; i

(iii) przełożony nie podjął wszystkich niezbędnych i rozsądnych środków pozostających w jego mocy w celu zapobieżenia lub powstrzymania od popełnienia takich zbrodni albo skierowania sprawy do właściwych organów postępowania karnego”.

[In addition to other grounds of criminal responsibility under this Statute for crimes within the jurisdiction of the Court:

(a)  A military commander or person effectively acting as a military commander shall be criminally responsible for crimes within the jurisdiction of the Court committed by forces under his or her effective command and control, or effective authority and control as the case may be, as a result of his or her failure to exercise control properly over such forces, where:

(i)  That military commander or person either knew or, owing to the circumstances at the time, should have known that the forces were committing or about to commit such crimes; and

(ii)  That military commander or person failed to take all necessary and reasonable measures within his or her power to prevent or repress their commission or to submit the matter to the competent authorities for investigation and prosecution.

(b)  With respect to superior and subordinate relationships not described in paragraph (a), a superior shall be criminally responsible for crimes within the jurisdiction of the Court committed by subordinates under his or her effective authority and control, as a result of his or her failure to exercise control properly over such subordinates, where:

(i)  The superior either knew, or consciously disregarded information which clearly indicated, that the subordinates were committing or about to commit such crimes;

(ii)  The crimes concerned activities that were within the effective responsibility and control of the superior; and

The superior failed to take all necessary and reasonable measures within his or her power to prevent or repress their commission or to submit the matter to the competent authorities for investigation and prosecution.]

Statut Międzynarodowego Trybunału do Spraw Ścigania Osób Odpowiedzialnych za Poważne Naruszenia Międzynarodowego Prawa Humanitarnego na Terytorium byłej Jugosławii od 1991 roku, przyjęty dnia 25 maja 1997 roku Rezolucją Rady Bezpieczeństwa ONZ 827

– Art. 7 ust. 3

„Fakt popełnienia przez podwładnego jednego z czynów określonych w artykułach 2-5 niniejszego Statutu nie zwalnia przełożonego od odpowiedzialności karnej jeśli wiedział on, lub jeśli istniały powody by wiedział, że podwładny popełni taki czyn lub go faktycznie popełnił, przy czym przełożony nie podjął koniecznych i możliwych środków w celu zapobieżenia takim czynom lub ukarania ich sprawców”.

[The fact that any of the acts referred to in articles 2 to 5 of the present Statute was committed by a subordinate does not relieve his superior of criminal responsibility if he knew or had reason to know that the subordinate was about to commit such acts or had done so and the superior failed to take the necessary and reasonable measures to prevent such acts or to punish the perpetrators thereof.]

Uzasadnienie wyroku zawiera także szeroki przegląd zwyczajowego prawa międzynarodowego oraz orzecznictwa Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii. [§ 33–41]

zbrodnia wojenna; międzynarodowe prawo humanitarne; przewidywalność prawa karnego; odpowiedzialność dowódców; Konwencje Genewskie

https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-215180