Izba

Wywłaszczenie nieruchomości przybrzeżnych z mocy prawa oraz nieobjęcie ich posiadania

art. 1 Protokołu nr 1 do EKPCz

„Każda osoba fizyczna i prawna ma prawo do poszanowania swego mienia. Nikt nie może być pozbawiony swojej własności, chyba że w interesie publicznym i na warunkach przewidzianych przez ustawę oraz zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego.

Powyższe postanowienia nie będą jednak w żaden sposób naruszać prawa państwa do stosowania takich ustaw, jakie uzna za konieczne do uregulowania sposobu korzystania z własności zgodnie z interesem powszechnym lub w celu zabezpieczenia uiszczania podatków bądź innych należności lub kar pieniężnych”

Skarżący urodził się w 1931 r. w m. Tivat. 21 października 1980 r. Skarżący nabył dwie nieruchomości gruntowe. Następnego dnia dokonano stosownego wpisu w księdze wieczystej. Przez lata numeracja nieruchomości zmieniała się, jedna z nich została podzielona na nieruchomości o numerach 955/3 i 955/4.

17 października 2006 r. wszczęto postępowanie cywilne na skutek powództwa Skarbu Państwa o ustalenie własności nieruchomości 955/3 i 955/4. W toku postępowania 1 października 2014 r. Sąd Pierwszej Instancji w m. Kotor udał się na miejsce położenia nieruchomości i ustalił, że znajdują się nad brzegiem morza. 19 grudnia 2014 r. Sąd orzekł, że nieruchomości 955/3 i 955/4 są we własności Skarbu Państwa. Sąd ustalił, że Skarżący nabył nieruchomości te w sposób zgodny z prawem w 1980 r. oraz że nieruchomości, składające się w części z przystani, a w części z utwardzonej betonowej plaży, znajdowały się w strefie przybrzeżnej, a ściślej – nad brzegiem morza. Ustawodawstwo morskie oraz ustawodawstwo dotyczące nieruchomości Skarbu Państwa określało, że brzeg morski oraz strefa przybrzeżna są dobrem wspólnym, niemogącym wejść w posiadanie żadnego indywidualnego podmiotu, ponieważ w przeciwnym razie nie mogłoby służyć celom publicznym – rybołówstwu, transportowi morskiemu i korzystaniu z pozostałych zasobów morza. Stąd z mocy prawa własność tych nieruchomości należała do Skarbu Państwa. Zdaniem Sądu prawo własności Skarżącego względem wspomnianych nieruchomości ustało w chwili wejścia w życie ustawy o strefie przybrzeżnej, która miała charakter wywłaszczenia z mocy prawa.

25 września 2015 r. Wyższy Sąd w Podgoricy podtrzymał rozstrzygnięcie Sądu Pierwszej Instancji i stwierdził ponadto, że Skarżący może posiadać wymienione nieruchomości, aż do chwili gdy Skarb Państwa wejdzie w ich posiadanie. 16 grudnia 2015 r. rozstrzygnięcie apelacyjne podtrzymał Sąd Najwyższy. 23 października 2017 r. Sąd Konstytucyjny oddalił skargę konstytucyjną Skarżącego.

13 kwietnia 2017 r. Sąd Pierwszej Instancji w m. Kotor orzekł na skutek powództwa Skarżącego o ustalenie własności wywłaszczonych nieruchomości, że posiada on prawo ich używania mające pierwszeństwo przed innymi prawami na tej nieruchomości (pre-emptive right to use the land), do chwili wejścia w posiadanie przez Skarb Państwa, a także że jako poprzedni uprawniony właściciel posiada prawo do odszkodowania za wywłaszczenie. 12 stycznia i 6 czerwca 2018 r. rozstrzygnięcie to zostało podtrzymane odpowiednio przez Wyższy Sąd i Sąd Najwyższy. 13 czerwca 2019 r. dokonano wpisu w księdze wieczystej Skarbu Państwa jako właściciela nieruchomości, zaś Skarżącego – jako ich posiadacza.

• Naruszenia art. 1 Protokołu nr 1 mają zazwyczaj charakter ciągły i choć moment wejścia w życie przepisów wywłaszczających z mocy prawa ma znaczenie, to dla oceny właściwości czasowej Trybunał bierze pod uwagę zakres całego zarzucanego naruszenia w celu ustalenia konkretnego momentu, w którym do tego naruszenia miało dojść (§ 34–40).

• Naruszenie art. 1 Protokołu nr 1 ma charakter ciągły w szczególności wtedy, gdy nie doszło do wypłacenia odszkodowania za wywłaszczenie (§ 39).

• Istnienie podstawy prawnej w prawie krajowym samo w sobie nie spełnia wymogu legalności. Co więcej, przepisy prawa na podstawie których dochodzi do pozbawienia własności winny być szeroko dostępne, precyzyjne a ich stosowanie możliwie przewidywalne. Gdy waży się interes ogółu to na władzach publicznych spoczywa obowiązek reakcji w odpowiednim czasie oraz w stosowny sposób (§ 48).

• Naruszenie prawa do poszanowania mienia musi zawsze równoważyć interes społeczny ogółu i chronione prawa podstawowe jednostki. W szczególności winien istnieć racjonalny związek proporcjonalności między użytymi środkami a celem realizowanym przez użycie środków skutkujących wywłaszczeniem z mienia. Warunki udzielenia odszkodowania przewidziane w ustawodawstwie są kluczowe w zakresie oceny czy stosowanie danego środka równoważy interesy w społeczeństwie, w szczególności czy nie nakłada nieproporcjonalnych obciążeń na podmioty wywłaszczane (§ 49).

• W obliczu pozbawienia prawa własności dla oceny naruszenia art. 1 Protokołu nr 1 nie ma znaczenia jaki podmiot pozostaje posiadaczem nieruchomości w późniejszym okresie (§ 50).

• Zaniechanie wejścia w posiadanie wywłaszczonej nieruchomości przez Skarb Państwa nie może uzasadniać odmowy wypłaty odszkodowania za to wywłaszczenie lub odmowy wszczęcia postępowania, które do tego zmierza (§ 53).

Konstytucja Czarnogóry z 2007 r., Dziennik Ustaw Czarnogóry nr 001/07 i 038/13 (wyciąg).

– Art. 58
Nikt nie może być pozbawiony lub ograniczony w wykonywaniu prawa własności, z wyjątkiem przypadków gdy wymaga tego interes publiczny i w zamian za słuszne odszkodowanie. (…) Zasoby naturalne i zasoby w użytku publicznym stanowią własność Skarbu Państwa.

[No one can be deprived of it or restricted in respect of it, except when the public interest so requires and in return for just compensation. (…) Natural resources and resources in public use are the property of the State.]

Konstytucja Republiki Czarnogóry z 1992 r., Dziennik Ustaw Republiki Czarnogóry nr 048/92 (nieobow., wyciąg).

– Art. 45
Nikt nie może być pozbawiony prawa własności, ani prawo to nie może podlegać ograniczeniu, z wyjątkiem przypadków gdy wymaga tego interes publiczny, o którym mowa w ustawie, lub na podstawie ustawy i w zamian za odszkodowanie o wartości rynkowej.

[No one can be deprived of the right to property and nor can this right be restricted except when the public interest as defined by statute so requires or on a statutory basis and in return for compensation at market value.]

Ustawa z 2009 r. o nieruchomościach Skarbu Państwa, Dz. U. Cz. nr 21/09 i 40/11 (Zakon o državnoj imovini).

Ustawa z 2009 r. o własności, Dz. U. Cz. nr 19/09 (Zakon o svojinsko-pravnim odnosima).

Ustawa z 1992 r. o strefie przybrzeżnej, Dz. U. Rep. Cz. nr 14/92 ze zm., Dz. U. Cz. nr 51/08 ze zm. (Zakon o morskom dobru).

Ustawa z 2000 r. o wywłaszczeniu, Dz. U. Rep. Cz. nr 55/00 ze zm., Dz. U. Cz. nr 21/08 (Zakon o eksproprijaciji).

Wywłaszczenie; nieruchomość; Skarb Państwa; odszkodowanie

http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-202765

Akty prawa obcego przywoływane w orzecznictwie trybunalskim nie stanowią ich dosłownego tłumaczenia.

Trybunał nie czyni jednoznacznej różnicy między posiadaniem (possessio) nieruchomości a jej uprawnionym używaniem (usus) lub użytkowaniem (ususfructus) na podstawie tytułu innego niż własność. Wnikliwemu czytelnikowi zawiłość tej sprawy przybliży być może fragment orzeczenia z punktu 53:

„(…) Rząd podniósł, że gdyby skarżący został wyzuty z posiadania (dispossessed), byłby uprawniony do odszkodowania na podstawie przepisów o wywłaszczeniu na podstawie ustawy o strefie przybrzeżnej. Nie jest jednak jasne co pojęcie wywłaszczenia (expropriation) właściwie w tym kontekście oznacza – sądy krajowe twierdziły, że skarżący utracił tytuł własności ex lege, choć oczywiste jest, że zarówno w celu sformalizowania tytułu własności Skarbu Państwa, jak i w celu określenia wartości odszkodowania niezbędna była dalsza procedura prawna, zaś nawet po zakończeniu postępowań sądowych można było stwierdzić, że wyzucie z posiadania w drodze formalnego wywłaszczenia (dispossession through formal expropriation) jeszcze nie nastąpiło. Przepisy ustawy o strefie przybrzeżnej oraz twierdzenia rządu w tym zakresie również wydają się implikować, że może się zdarzyć tak, iż nie dochodzi w takiej sytuacji do wywłaszczenia jako takiego. W takiej sytuacji skarżący nie mógłby otrzymać żadnego odszkodowania, co stoi w sprzeczności z pozostałym ustawodawstwem przewidującym odszkodowanie w przypadkach pozbawienia własności (compensation in cases of deprivation of property). Sama ustawa o strefie przybrzeżnej nie określa terminów ani szczegółów co do tego kiedy i czy w ogóle dokonanie formalnego wywłaszczenia z nieruchomości położonej w strefie przybrzeżnej jest obowiązkowe. Stąd też niejasne jest kiedy i czy formalne wywłaszczenie nastąpi. Co więcej, nie jest w tej sprawie również jasne w stosunku do kogo wywłaszczenie miałoby nastąpić, skoro skarżący nie jest już właścicielem rzeczonej nieruchomości”.