Wielka Izba

Standard określoności prawa karnego przy znamieniu „uzurpacji władzy” i „obaleniu porządku konstytucyjnego”

Art. 7 EKPCz

„1. Nikt nie może być uznany za winnego popełnienia czynu polegającego na działaniu lub zaniechaniu działania, który według prawa wewnętrznego lub międzynarodowego nie stanowił czynu zagrożonego karą w czasie jego popełnienia. Nie będzie również wymierzona kara surowsza od tej, którą można było wymierzyć w czasie, gdy czyn zagrożony karą został popełniony.
„2. Niniejszy artykuł nie stanowi przeszkody w sądzeniu i karaniu osoby winnej działania lub zaniechania, które w czasie popełnienia stanowiły czyn zagrożony karą według ogólnych zasad uznanych przez narody cywilizowane”

Robert Koczarian był Prezydentem Republiki Armenii od 9 kwietnia 1998 r. do 9 kwietnia 2008 r. Jest uznawany za członka tzw. „klanu karabachskiego”, polityków z Górskiego Karabachu, którzy przejęli władzę nad Armenią, zmuszając pierwszego Prezydenta Armenii, Lewona Ter-Petrosjana do rezygnacji. 19 lutego 2008 r. po dwóch kadencjach rządów Koczariana, odbyły się wybory, w których startowali Serż Sarkisjan (członek „klanu karabachskiego”, kandydat Republikańskiej Partii Armenii) oraz Lewon Ter-Petrosjan. Po ogłoszeniu wyników wyborów (52% dla Sarkisjana, 21% dla Ter-Petrosjana) w Erywaniu rozpoczęły się masowe protesty zwolenników Ter-Petrosjana, którzy sądzili, że wyniki wyborów zostały sfałszowane. Prezydent Koczarian skierował do tłumienia protestów policję i wojsko oraz wprowadził stan wyjątkowy.

Po dwóch kadencjach Prezydenta Sarkisjana wprowadzono zmiany w Konstytucji Armenii, mające na celu przejście od systemu semiprezydenckiego do systemu parlamentarnego (z silną rolą premiera, którą to funkcję miał przejąć Serż Sarkisjan). Po masowych protestach w kwietniu 2018 r. Sarkisjan ustąpił z funkcji premiera, a zastąpił go lider opozycji, Nikol Paszynian. Rozpisano nowe wybory parlamentarne, które partia Paszyniana wygrała, a Republikańska Partia Armenii znalazła się pod progiem wyborczym.

W lipcu 2018 r. Robert Koczarian został oskarżony o przestępstwo obalenia ustroju konstytucyjnego Armenii (art. 300[1] § 1 KK Armenii, w mocy od 2009 r.) poprzez m.in. użycie wojska do tłumienia protestów w 2008 r., nakazywanie nadmiernego użycia siły oraz wprowadzenie stanu wyjątkowego w sytuacji braku zagrożenia dla porządku konstytucyjnego państwa. Te działania miały prowadzić do naruszenia art. 1, 2, 3, 5 i 6 ust. 1 Konstytucji Armenii.

Akt oskarżenia został wniesiony do Sądu w Erywaniu w kwietniu 2019 r., który zawiesił postępowanie, zadając pytanie prawne do Sądu Konstytucyjnego pod kątem zgodności art. 300[1] KK Armenii z przepisami Konstytucji dotyczącym określoności prawa karnego, a także co do zwiększonej surowości art. 300[1] względem art. 300 (w mocy do 2009 r.). Sąd Konstytucyjny postanowił zwrócić się z prośbą do ETPCz o wydanie opinii doradczej (względem wymogów określoności prawa karnego i lex severior retro non agit wyprowadzanych z art. 7 EKPCz) na podstawie Protokołu nr 16.

• Celem opinii doradczej przewidzianej w Protokole nr 16 nie jest rozstrzyganie sprawy za sąd krajowy, lecz raczej udzielenie przez ETPCz wskazówek dotyczących problemów konwencyjnych, które wyłoniły się na gruncie rozpoznawania sprawy krajowej, tak aby sądy krajowe mogły rozpatrzyć sprawę w poszanowaniu praw konwencyjnych (§ 43, 51).

• Nawet jeżeli prośba sądu krajowego zostanie zaakceptowana przez panel Wielkiej Izby, nie oznacza to, że Wielka Izba musi odpowiadać na wszystkie pytania przedstawione przez sąd krajowy. Wielka Izba w opinii doradczej może przeformułować konkretne pytania lub nie odpowiedzieć na niektóre pytania w ogóle (§ 44–47).

• ETPCz nie może odpowiadać w opinii doradczej (na podstawie Protokołu nr 16) na pytania o charakterze abstrakcyjnym, z których nie da się wyprowadzić związku z daną sprawą przed sądem krajowym, ani nie można ich przeformułować w taki sposób, aby ten związek powstał, co zaważyło na braku możliwości odpowiedzi na pierwsze i drugie pytanie (§ 55–56).

• Celem prawa z art. 7 EKPCz jest ochrona jednostki przed arbitralnym ściganiem, sądzeniem i karaniem. W myśl art. 7 EKPCz tylko prawo może ustanawiać przestępstwo i karę, co obejmuje także zakaz retrospektywnego karania czy zakaz analogii na niekorzyść sprawcy. W ogólniejszym rozumieniu, jednostka musi wiedzieć – opierając się na brzmieniu przepisów (w razie potrzeby z pomocą prawnika czy orzecznictwa sądowego) – jakie działania są uznane za zakazane i pod jaką karą (§ 60).

• Pojęcie „prawa” (law) z art. 7 EKPCz jest rozumiane tak, jak na gruncie innych przepisów Konwencji, co nakłada na ustawodawcę pewne wymogi jakościowe, w tym przewidywalności i precyzyjności. Choć oczywiście nie jest możliwe całkowite usunięcie nieostrości języka prawnego (szczególnie w przypadku bardzo abstrakcyjnych przepisów konstytucyjnych), rolą orzecznictwa (także sądu konstytucyjnego) jest usuwanie niejasności. Nie prowadzi jednak do naruszenia art. 7 EKPCz interpretacja znamion, która nie jest prowadzona contra legem i która mogła być rozsądnie przewidziana (§ 60, 69).

• Wymóg przewidywalności prawa karnego może zależeć w pewnym stopniu od rodzaju stosowanych sankcji, regulowanej dziedziny oraz adresatów normy. W przypadku działalności zawodowej o wysokim stopniu specjalizacji (w tym działalności politycznej), jednostki są zobowiązane do większej ostrożności w ocenie ryzyka naruszenia prawa, jakie może się wiązać z taką działalnością (§ 61, 67).

• Nie dochodzi do naruszenia art. 7 EKPCz, jeżeli dany wyrok wpisuje się w ogólny trend w orzecznictwie krajowym (§ 62).

• Odesłanie do tekstu innych aktów normatywnych (przepis blankietowy) na gruncie art. 7 EKPCz nie jest per se niedopuszczalne, jednakże obydwa przepisy (odsyłający i ten, do którego się odsyła) muszą spełniać łącznie warunki przewidywalności, dostępności i precyzyjności (§ 70–72).

• Art. 7 EKPCz zakazuje retrospektywnego stosowania przepisów karnych (zarówno elementów opisu czynu, jak i sankcji) na niekorzyść sprawcy, a także obejmuje zasadę lex mitior agit, nakazującą stosowanie przepisów łagodniejszych, które weszły w życie po popełnieniu przestępstwa przez sprawcę (§ 80–82).

• Gdy pomiędzy popełnieniem czynu, a jego osądzeniem zmieniają się przepisy karne, a Skarżący zostaje skazany na podstawie nowych przepisów, rolą ETPCz jest sprawdzenie, czy czyn wypełniał znamiona przepisów obowiązujących w czasie jego popełnienia, a także czy nałożona kara nie przekracza granic z czasu popełnienia czynu zabronionego (§ 85).

• Ocena, który stan normatywny jest względniejszy dla sprawcy (zarówno pod względem kary, jak i opisu czynu), powinna być dokonana przez sąd orzekający, z uwzględnieniem realiów konkretnej sprawy karnej. Sąd orzekający powinien sprawdzić, czy czyn wypełniał znamiona przepisu obowiązującego w chwili popełnienia czynu zabronionego; jeżeli nie wypełniał, przepis nowy także nie może być zastosowany (§ 88, 90–92).

Kodeks Karny (Republiki Armenii)
– Art. 300 (w wersji obowiązującej do 2009 r.)
1. Kto uzurpuje sobie władzę państwową (podejmuje działania w celu przejęcia przemocą władzy państwowej, przemocą władzę państwową utrzymuje, przemocą obala porządek konstytucyjny Armenii lub przemocą narusza integralność terytorialną Armenii), podlega karze pozbawienia wolności od 10 do 15 lat.
[1. Usurpation of State power, that is, actions aimed at the violent seizure of State power or its violent retention in violation of the Constitution, as well as the violent overthrow of the constitutional order of Armenia or a violent breach of the territorial integrity of Armenia, shall be punishable by imprisonment for a period of between ten and fifteen years.]
– Art. 300 (w wersji obowiązującej od 2009 r.)
1. Kto przejmuje władzę przemocą lub groźbą przemocy, lub przejmuje uprawnienia Prezydenta, Zgromadzenia Narodowego, Rady Ministrów lub Sądu Konstytucyjnego poprzez środki nieprzewidziane Konstytucją, podlega karze pozbawienia wolności od 10 do 15 lat.
2. Kto utrzymuje władzę poprzez wykonywanie uprawnień Prezydenta, członka parlamentu, Prezesa Rady ministrów lub ministra po zakończeniu kadencji, podlega karze pozbawienia wolności od 10 do 15 lat.
[1. Seizure of power through violence or the threat of violence, or seizure of the powers of the President, the National Assembly, the Government or the Constitutional Court through other means not prescribed by the Constitution, shall be punishable by imprisonment for a period of between ten and fifteen years.
2. Retention of power, that is, continuing to perform the powers of the President, a member of parliament, the Prime Minister or a minister after the end of the corresponding term of office, shall be punishable by imprisonment for a period of between ten and fifteen years.]
– Art. 300[1] (w wersji obowiązującej od 2009 r.)
Kto faktycznie eliminuje funkcjonowanie w systemie prawnym norm przewidzianych w art. 1–5 i art. 6 § 1 Konstytucji (obalenie ustroju konstytucyjnego), podlega karze pozbawienia wolności od lat 10 do lat 15.
[1. Overthrowing the constitutional order, that is, the de facto elimination of any of the norms prescribed by Articles 1 to 5 and paragraph 1 of Article 6 of the Constitution, by terminating the validity of that norm in the legal system, shall be punishable by imprisonment for a period of between ten and fifteen years.]

Konstytucja Republiki Armenii z 1995 r. (według tekstu jednolitego z 2005 r., zmiana konstytucji z 2015 r. wprowadziła w tych artykułach jedynie nieznaczne zmiany redakcyjne)
– Art. 1
Republika Armenii jest suwerennym, demokratycznym, socjalnym państwem prawa.
[The Republic of Armenia is a sovereign, democratic and social State governed by the rule of law.]
– Art. 2
Władza w Republice Armenii należy do narodu. Naród sprawuje swoją władzę poprzez wolne wybory i referenda, a także przez władze państwowe oraz samorządowe i jej urzędników w zgodzie z postanowieniami Konstytucji. Uzurpacja władzy przez jakąkolwiek osobę lub organizację jest przestępstwem.
[In the Republic of Armenia, the power belongs to the people. The people shall exercise their power through free elections and referenda, as well as through State and local self-government authorities and officials as provided for by the Constitution. Usurpation of power by any organisation or individual shall be a crime.]
– Art. 3
Jednostka ludzka i jej godność oraz prawa i wolności podstawowe są najwyższymi wartościami. Państwo stoi na straży podstawowych praw i wolności człowieka i obywatela w zgodzie z zasadami i normami prawa międzynarodowego. Prawa i wolności człowieka i obywatela stanowią bezpośrednio stosowalne prawo i wiążą władze państwowe.
[The human being, his or her dignity and fundamental rights and freedoms are the highest values. The State shall ensure the protection of fundamental human and citizen’s rights and freedoms, in conformity with the principles and norms of international law. The State shall be bound by fundamental human and citizen’s rights and freedoms as directly applicable law.]
– Art. 5
Władza państwowa jest wykonywana w zgodzie z Konstytucją i ustawami na podstawie podziału i równowagi między władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Władze państwowe oraz samorządowe i ich urzędnicy działają na podstawie i w granicach Konstytucji i ustaw.
[State power shall be exercised in conformity with the Constitution and laws on the basis of the separation and balance of the legislative, executive and judicial powers. State and local self-government authorities and officials shall be entitled to perform only such actions for which they are authorised under the Constitution or laws.]
– Art. 6 ust. 1
Konstytucja ma najwyższą moc prawną i jest stosowana bezpośrednio.
[The Constitution has supreme legal force and shall be directly applicable.]

Konstytucja; obalenie ustroju konstytucyjnego; uzurpacja władzy; art. 127 KK; przewidywalność prawa; nieretroaktywność prawa; nullum crimen sine lege; art. 7 EKPCz

http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=003-6708535-8934238

Pełna nazwa orzeczenia to: opinia doradcza dotycząca posługiwania się techniką „znamienia blankietowego” lub „przepisów odsyłających” w opisie czynu zabronionego oraz standardu porównania między prawem obowiązującym w chwili czynu zabronionego, a prawem nowym wydana na wniosek Sądu Konstytucyjnego Armenii (Advisory opinion concerning the use of the “blanket reference” or “legislation by reference” technique in the definition of an offence and the standards of comparison between the criminal law in force at the time of the commission of the offence and the amended criminal law requested by the Armenian Constitutional Court).

W § 60 opinii doradczej ETPCz cytuje obszernie fragmenty wyr. ETPCz z 21.10.2013, Del Río Prada v. Hiszpania, Nr 42750/09, § 77–80 i 91–93.

Opinia doradcza zawiera także interesujący, obszerny przegląd przepisów wewnętrznych krajów RE dotyczących przepisów karnych o charakterze blankietowym (§ 31–35) oraz regulacji dotyczących stosowania przepisów względniejszych dla sprawcy (§ 36–40), a także orzecznictwa ETPCz odnoszącego się do obydwu tych zagadnień (odpowiednio § 65–68 i 84–85).