EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA

Sy v. Włochy
11791/20

WYROK ETPCz z dnia 24-01-2022 r.
skład trybunału:

Izba

przedmiot:

Osadzenie osoby z chorobą afektywną dwubiegunową w zakładzie karnym, mimo wyroków nakazujących jej zwolnienie lub przeniesienie do zakładu psychiatrycznego

wzorce kontroli:

Art. 3 EKPCz

„Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu”.

 

Art. 5 ust. 1 EKPCz

„Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może być pozbawiony wolności, z wyjątkiem następujących przypadków i w trybie ustalonym przez prawo:

a) zgodnego z prawem pozbawienia wolności w wyniku skazania przez właściwy sąd;

b) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w przypadku niepodporządkowania się wydanemu zgodnie z prawem orzeczeniu sądu lub w celu zapewnienia wykonania określonego w ustawie obowiązku;

c) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w celu postawienia przed właściwym organem, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą, lub, jeśli jest to konieczne, w celu zapobieżenia popełnieniu takiego czynu lub uniemożliwienia ucieczki po jego dokonaniu;

d) pozbawienia nieletniego wolności na podstawie zgodnego z prawem orzeczenia w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego lub zgodnego z prawem pozbawienia nieletniego wolności w celu postawienia go przed właściwym organem;

e) zgodnego z prawem pozbawienia wolności osoby w celu zapobieżenia szerzeniu przez nią choroby zakaźnej, osoby umysłowo chorej, alkoholika, narkomana lub włóczęgi;

f) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby, w celu zapobieżenia jej nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa, lub osoby, przeciwko której toczy się postępowanie o wydalenie lub ekstradycję”.

 

Art. 5 ust. 5 EKPCz

„Każdy, kto został pokrzywdzony przez niezgodne z treścią tego artykułu zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo do odszkodowania”.

 

Art. 6 ust. 1 EKPCz

„Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Postępowanie przed sądem jest jawne, jednak prasa i publiczność mogą być wyłączone z całości lub części rozprawy sądowej ze względów obyczajowych, z uwagi na porządek publiczny lub bezpieczeństwo państwowe w społeczeństwie demokratycznym, gdy wymaga tego dobro małoletnich lub gdy służy to ochronie życia prywatnego stron albo też w okolicznościach szczególnych, w granicach uznanych przez sąd za bezwzględnie konieczne, kiedy jawność mogłaby przynieść szkodę interesom wymiaru sprawiedliwości”.

 

Art. 13 EKPCz

„Każdy, czyje prawa i wolności zawarte w niniejszej konwencji zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące swoje funkcje urzędowe”.

 

Art. 34 EKPCz

„Trybunał może przyjmować skargi każdej osoby, organizacji pozarządowej lub grupy jednostek, która uważa, że stała się ofiarą naruszenia przez jedną z Wysokich Układających się Stron praw zawartych w Konwencji lub jej protokołach. Wysokie Układające się Strony zobowiązują się nie przeszkadzać w żaden sposób skutecznemu wykonywaniu tego prawa”.

rozstrzygnięcie:

  • Odrzucenie skargi jako spóźnionej w zakresie pozbawienia wolności od 2 lipca 2018 r. do 22 listopada 2018 r. [jednomyślnie]

 

  • Naruszenie art. 3 EKPCz [jednomyślnie]

 

  • Brak naruszenia art. 5 ust. 1 EKPCz w okresie od 2 grudnia 2018 r. do 20 maja 2019 r. [jednomyślnie]

 

  • Naruszenie art. 5 ust. 1 EKPCz w okresie od 21 maja 2019 r. do 12 maja 2020 r. [jednomyślnie]

 

  • Naruszenie art. 6 ust. 1 EKPCz [jednomyślnie]

 

  • Brak konieczności odrębnego badania naruszenia art. 13 EKPCz [jednomyślnie]

 

  • Naruszenie art. 34 EKPCz [jednomyślnie]

stan faktyczny:

Skarżący cierpi na chorobę afektywną dwubiegunową. Został on oskarżony o różne przestępstwa (nękanie, niewykonywanie poleceń funkcjonariusza, napaść, pobicie). 4 września 2017 r. został wobec niego zastosowany środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania. Została zamówiona opinia biegłego psychiatry co do poczytalności w momencie popełniania czynów, możliwości uczestnictwa w procesie oraz zasadności stosowania środków zabezpieczających. 3 października 2017 r. biegły wydał opinię, w której stwierdził, że Skarżący był niepoczytalny z powodu swoich zaburzeń psychicznych i uzależnienia od narkotyków, a także że stosowanie środków zabezpieczających jest zasadne, ale Skarżący może uczestniczyć w procesie karnym. Skarżący miał odbywać terapię w warunkach wolnościowych.

 

2 lipca 2018 r. Skarżący został ujęty na gorącym uczynku przestępstwa kradzieży. Wobec Skarżącego zastosowano tymczasowe aresztowanie, które zostało zamienione w okresie od 22 listopada do 2 grudnia 2018 r. na areszt domowy. Ponownie poproszono tego samego biegłego o opinię, która została przedstawiona 9 listopada 2018 r. i podkreślała konieczność prowadzenia terapii, zastosowania leków oraz oddziaływań socjoterapeutycznych. 22 listopada 2018 r. sąd uznał, że Skarżący w chwili popełnienia czynu był częściowo poczytalny i skazał go na rok i 6 miesięcy pozbawienia wolności. Skarżący pozostał tymczasowo aresztowany. 29 i 31 stycznia 2019 r., po próbie samobójczej, psychiatra więzienny zalecił przeniesienie Skarżącego do zakładu psychiatrycznego. 4 lutego 2019 r. sąd orzekł, że takie przeniesienie jest konieczne. 7 lutego 2019 r. władze więzienne zarządziły przeniesienie Skarżącego, jednakże ta decyzja nie została wykonana i Skarżący pozostał w areszcie śledczym. 20 maja 2019 r. sąd apelacyjny zmniejszył karę pozbawienia wolności do 11 miesięcy oraz zarządził natychmiastowe uwolnienie Skarżącego.

 

Jednocześnie 21 stycznia 2019 r. sędzia penitencjarny uznał, że Skarżący naruszył warunki stosowania wolnościowych środków zabezpieczających w zakresie pierwszej sprawy karnej i zarządził przymusowe przyjęcie Skarżącego do szpitala psychiatrycznego na okres roku. Żaden z zakładów psychiatrycznych nie mógł jednak przyjąć Skarżącego z powodu przepełnienia. Sędzia penitencjarny zamówił kolejną opinię biegłego w sprawie stanu zdrowia psychicznego Skarżącego; biegli stwierdzili, że stan zdrowia psychicznego Skarżącego w warunkach więziennych się poprawił, ale wskazane byłoby przeniesienie go do zakładu psychiatrycznego. 7 kwietnia 2020 r. ETPCz wydał środek tymczasowy, nakazujący przeniesienie Skarżącego do zakładu psychiatrycznego lub innej odpowiedniej placówki medycznej, jednakże z powodu dalszego braku miejsc Skarżący został przeniesiony z zakładu karnego dopiero 12 maja 2020 r.

główne tezy:
  • Chociaż Skarżący mógł skorzystać ze specjalnego środka odwoławczego przewidzianego w kodeksie postępowania karnego, który służył do zbadania legalności detencji, to jednak Skarżący nie był zobowiązany do jego wykorzystywania. Istniały bowiem w obiegu prawnym dwa orzeczenia sądowe, które zobowiązywały odpowiednio do zwolnienia Skarżącego oraz jego przeniesienie do zakładu psychiatrycznego. Wykonanie tych orzeczeń sądowych jest w pierwszej kolejności obowiązkiem państwa i Skarżący nie powinien być zobowiązany do podejmowania jakichkolwiek dodatkowych kroków w celu zapewnienia sobie wolności. (§ 59–65)

 

  • W przypadku naruszenia ciągłego (np. trwającego nielegalnego pozbawienia wolności), termin sześciu miesięcy do wniesienia skargi do Trybunału zaczyna biec dopiero w momencie ustania tego naruszenia. (§ 68) W realiach sprawy jednak Skarżący był osadzony w zakładzie karnym od 2 lipca 2018 r. do 22 listopada 2018 r., a następnie od 2 grudnia 2018 r. do 12 maja 2020 r., więc pierwszy okres aresztowania jest odrębny od drugiego. W konsekwencji skarga w odniesieniu do naruszeń od 2 lipca 2018 r. do 22 listopada 2018 r. musi zostać odrzucona jako spóźniona. (§ 69–71)

 

 

Naruszenie art. 3 EKPCz

  • Aby traktowanie mogło być uznane za nieludzkie i poniżające, musi przekroczyć pewne minimum, zależne od wszelkich okoliczności sprawy, w szczególności długości takiego traktowania, jego konsekwencji psychofizycznych, ale niekiedy także płci, wieku i stanu zdrowia ofiary. (§ 76) Na państwach-stronach spoczywa obowiązek ochrony przed nieludzkim i poniżającym traktowaniem w warunkach więziennych (np. w kwestii zdrowia), choć pewien stopień cierpienia nieodzowny dla odbywania kary pozbawienia wolności jest akceptowalny. (§ 77) Osoby z zaburzeniami psychicznymi są podmiotami szczególnie wrażliwymi; wówczas państwo-strona ma obowiązek zapewnić im odpowiednią opiekę, także poprzez dostosowanie warunków izolacji do ich potrzeb. (§ 78–79) W zakresie opieki medycznej same wizyty lekarskie, czy nawet otrzymywanie leczenia mogą okazać się niewystarczające, jeżeli nie jest stosowana spójna strategia terapeutyczna nakierowana na efektywne uleczenie osadzonego oraz na zapobieżenie zaostrzeniu się symptomów. (§ 80) Jeżeli zapewnienie odpowiedniej opieki nie jest możliwe w warunkach więziennych, osadzonego należy przetransportować do innej odpowiedniej instytucji zewnętrznej. (§ 81)

 

  • W realiach sprawy strona rządowa nie kwestionowała, że sądy włoskie kilkukrotnie orzekały na podstawie opinii lekarskich, że konieczne jest przeniesienie Skarżącego z aresztu śledczego do zakładu psychiatrycznego ze względu na jego stan zdrowia. Decyzje te nie zostały wykonane. Strona rządowa nie udowodniła także, aby wobec Skarżącego stosowano jakąś spójną strategię terapeutyczną. Pozwala to na przyjęcie, że doszło do naruszenia art. 3 EKPCz. (§ 82–89)

 

 

Naruszenie art. 5 ust. 1 EKPCz

  • Wobec szczególnego charakteru gwarancji z art. 5 EKPCz, przesłanki legalnego pozbawienia wolności są ściśle i wyczerpująco określone w punktach-literach art. 5 ust. 1 EKPCz i muszą być interpretowane wąsko. (§ 93–95) Pozbawienie wolności musi być także pozbawione arbitralności oraz zgodne z prawem krajowym, zarówno materialnym, jak i procesowym. (§ 98) Innymi słowy, pozbawienie wolności musi mieć odpowiednio przewidywalną podstawę prawną. (§ 99)

 

  • „Skazanie” w rozumieniu art. 5 ust. 1 lit. a EKPCz oznacza przypisanie winy oraz wymierzenie kary pozbawienia wolności. (§ 100) Musi istnieć związek przyczynowy między orzeczeniem sądu, a pozbawieniem wolności. Związek ten może zostać rozerwany poprzez późniejsze wydarzenia dotyczące pozbawienia wolności, przez co stanie się ono nielegalne. (§ 101) Z drugiej strony art. 5 ust. 1 lit. a EKPCz pozwala na pozbawienie wolności osoby po nawet nieprawomocnym wyroku sądu pierwszej instancji. (§ 102)

 

  • Pojęcie osoby „umysłowo chorej” w rozumieniu art. 5 ust. 1 lit. e EKPCz – wobec ciągłego rozwoju psychiatrii – nie może być ściśle zdefiniowane. (§ 103) Organy krajowe mają także pewien stopień swobody co do decydowania, czy izolacja jest konieczna w świetle zaburzenia psychicznego danej osoby. (§ 105) Zgodnie z kryteriami Winterwerp, pozbawienie wolności osoby umysłowo chorej na podstawie art. 5 ust. 1 lit. e EKPCz musi opierać się na: (1) stwierdzeniu faktycznie istniejącego zaburzenia psychicznego przed właściwym organem na podstawie obiektywnej opinii lekarza, (2) rodzaju lub sile zaburzenia, które uzasadniają izolację, (3) utrzymywaniu się zaburzenia w takim natężeniu, że uzasadnia to przedłużanie izolacji. (§ 104–110) Pozbawienie wolności, aby było usprawiedliwione na gruncie art. 5 ust. 1 lit. e EKPCz, powinno się odbywać w odpowiednich warunkach (w szpitalu lub innym odpowiednim zakładzie), nawet jeżeli zaburzenie psychiczne jest w zasadzie nieuleczalne, a wszelkie środki prawdopodobnie nieskuteczne. (§ 111) Powinno się stosować terapię nakierowaną na uleczenie z zaburzeń psychicznych, a jeżeli to nie jest możliwe, na redukcji niebezpieczeństwa sprawianego przez te osoby. Celem terapii powinno być przygotowanie do życia na wolności. (§ 112) Państwa-strony dysponują jednak pewnym stopniem swobody co do tego, jakie leczenie konkretnie będzie zastosowane. (§ 115)

 

  • Ocenę legalności detencji należy rozdzielić na okres do i po 20 maja 2019 r., tj. do i po wyroku sądu apelacyjnego zarządzającego natychmiastowe zwolnienie Skarżącego. (§ 117)

 

  • W zakresie pierwszego okresu izolacji należy stwierdzić, że wynikało ono z postanowienia o tymczasowym aresztowaniu oraz wyroku sądu pierwszej instancji skazującego Skarżącego na karę pozbawienia wolności. Nie ma kontrowersji co do materialnoprawnej i proceduralnej prawidłowości orzeczeń sądowych w tym zakresie. (§ 118–121) Skarżący wprawdzie zarzucił brak stosownej terapii w warunkach więziennych, jednakże mógł on korzystać z działań resocjalizacyjnych. Nie może to stanowić naruszenia art. 5 ust. 1 lit. a EKPCz. (§ 122–124)

 

  • Skoro 20 maja 2019 r. sąd zarządził natychmiastowe zwolnienie Skarżącego, a wcześniej, 21 stycznia 2019 r., orzeczono wobec niego pobyt w zakładzie psychiatrycznym, legalność dalszej izolacji musi być oceniana z perspektywy art. 5 ust. 1 lit. e EKPCz. (§ 125–127) W świetle opinii biegłych oraz orzeczeń sądów, nie ma wątpliwości, że Skarżący był osobą „umysłowo chorą” w rozumieniu art. 5 ust. 1 lit. e EKPCz. (§ 130–132) Skarżący nie został umieszczony w zakładzie psychiatrycznym, lecz dalej przebywał w zakładzie karnym, gdzie warunki nie były odpowiednie i nie mógł on korzystać z indywidualnej terapii. (§ 133–134) Problemy logistyczno-finansowe państwa-strony, niepozwalające na transfer Skarżącego, nie są w tym zakresie usprawiedliwieniem, przez co doszło do naruszenia art. 5 ust. 1 lit. e w okresie izolacji od 21 maja 2019 r. do 12 maja 2020 r. (§ 135–137)

 

 

Naruszenie art. 5 ust. 5 EKPCz

  • Ofierze naruszenia art. 5 ust. 1–4 EKPCz, które zostało stwierdzone przez organy krajowe lub konwencyjne, przysługuje odszkodowanie i zadośćuczynienie. (§ 141–142) W przypadku naruszenia przepisów Konwencji istnieje silne domniemanie, że poszkodowany odniósł także szkodę niemajątkową. (§ 143) Dowodzenie w tego typu sprawach nie może nadmiernie obciążać poszkodowanego. (§ 144) Nadmierny formalizm w tym zakresie może stanowić naruszenie art. 5 ust. 5 EKPCz. (§ 145) We wcześniejszym orzecznictwie ETPCz uznał, że przepisy deliktowe kodeksu cywilnego o odpowiedzialności władzy publicznej nie stanowią skutecznego środka, bowiem strona rządowa nie przedstawiła żadnego orzeczenia potwierdzającego skuteczność takiego powództwa. (§ 147) Skarżący nie miał zatem do dyspozycji żadnego skutecznego środka, który pozwoliłby mu uzyskać odszkodowanie. (§ 148) Z tego powodu doszło do naruszenia art. 5 ust. 5 EKPCz. (§ 149)

 

 

Naruszenie art. 6 ust. 1 EKPCz

  • Brak zwolnienia Skarżącego z zakładu karnego, a także brak przeniesienia go do zakładu psychiatrycznego – wbrew orzeczeniom sądowym stwierdzającym taki obowiązek – należy uznawać za naruszenie art. 6 ust. 1 EKPCz. (§ 150–154)

 

 

Naruszenie art. 34 EKPCz

  • Dochodzi do naruszenia art. 34 EKPCz, jeżeli władze krajowe nie robią wszystkiego, co w ich mocy, aby wykonać środek tymczasowy nałożony przez ETPCz. (§ 164) Środki tymczasowe są bowiem stosowane wyłącznie, gdy istnieje ryzyko nieodwracalnej szkody na najważniejszych prawach konwencyjnych (art. 2, 3 i 8 EKPCz). (§ 165) W konsekwencji więc ETPCz ocenia, czy państwo-strona dostosowało się do litery i ducha środka tymczasowego. To na państwie-stronie ciąży obowiązek wykazania, że środek tymczasowy został wykonany lub że istniała obiektywna, wyjątkowa przeszkoda uniemożliwiają jego wykonanie. Opóźnienie w wykonaniu środka tymczasowego należy postrzegać jako naruszenie art. 34 EKPCz. (§ 166)

 

  • W realiach sprawy, Trybunał nakazał przeniesienie Skarżącego do zakładu psychiatrycznego, a ten środek tymczasowy został wykonany po 35 dniach. Jest to okres zbyt długi i nie był usprawiedliwiony wyjątkowymi okolicznościami. W szczególności brak miejsc w zakładzie psychiatrycznym nie jest usprawiedliwieniem, bowiem na państwach-stronach ciąży obowiązek efektywnego zorganizowania systemu więziennictwa i ochrony zdrowia. Natomiast argument z rozwoju epidemii COVID w marcu 2020 r. nie został powiązany wystarczająco z indywidualną sytuacją Skarżącego. (§ 169–174)
odszkodowanie:

36400 EUR

koszty postępowania:

10000 EUR

powiązane sprawy:

Metaxas v. Grecja (8415/02)

Rooman v. Belgia (18052/11)

akty normatywne:

Zgodnie z art. 202–203 włoskiego kodeksu karnego środki zabezpieczające mogą zostać zastosowane wobec osób, które popełniły czyn zabroniony i są społecznie niebezpieczne (tj. takich, co do których istnieje uzasadnione podejrzenie, że popełnią one czyn zabroniony w przyszłości). [§ 47] Stopień społecznego niebezpieczeństwa jest oceniany przez sędziego penitencjarnego w regularnych interwałach, bowiem środki zabezpieczające nie mogą być stosowane, jeżeli osoba przestała być społecznie niebezpieczna. [§ 48] Istnieje różnorodny katalog środków zabezpieczających – wolnościowych i izolacyjnych, które są stosowane na okres minimum roku. [§ 51] Środki zabezpieczające wykonuje się po odbyciu kary pozbawienia wolności, jednakże sędzia może zarządzić hospitalizację przed rozpoczęciem wykonywania kary pozbawienia wolności lub w jej trakcie. [§ 52] Sędzia penitencjarny może także zarządzić umieszczenie osoby odbywającej karę pozbawienia wolności w więziennym szpitalu psychiatrycznym lub zewnętrznej instytucji leczniczej. [§ 53]

słowa kluczowe:

pozbawienie wolności; aresztowanie; osoba umysłowo chora; środki zabezpieczające; niepoczytalność

autor omówienia:

Emil Śliwiński