EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA

W.A. v. Szwajcaria
38958/16

WYROK ETPCz z dnia 02-11-2021 r.
skład trybunału:

Izba

przedmiot:

Zastosowanie środka zabezpieczającego po odbyciu kary pozbawienia wolności

wzorce kontroli:

Art. 5 ust. 1 EKPCz

„Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może być pozbawiony wolności, z wyjątkiem następujących przypadków i w trybie ustalonym przez prawo:

a) zgodnego z prawem pozbawienia wolności w wyniku skazania przez właściwy sąd;

b) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w przypadku niepodporządkowania się wydanemu zgodnie z prawem orzeczeniu sądu lub w celu zapewnienia wykonania określonego w ustawie obowiązku;

c) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w celu postawienia przed właściwym organem, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą, lub, jeśli jest to konieczne, w celu zapobieżenia popełnieniu takiego czynu lub uniemożliwienia ucieczki po jego dokonaniu;

d) pozbawienia nieletniego wolności na podstawie zgodnego z prawem orzeczenia w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego lub zgodnego z prawem pozbawienia nieletniego wolności w celu postawienia go przed właściwym organem;

e) zgodnego z prawem pozbawienia wolności osoby w celu zapobieżenia szerzeniu przez nią choroby zakaźnej, osoby umysłowo chorej, alkoholika, narkomana lub włóczęgi;

f) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby, w celu zapobieżenia jej nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa, lub osoby, przeciwko której toczy się postępowanie o wydalenie lub ekstradycję”.

 

Art. 7 EKPCz

„1. Nikt nie może być uznany za winnego popełnienia czynu polegającego na działaniu lub zaniechaniu działania, który według prawa wewnętrznego lub międzynarodowego nie stanowił czynu zagrożonego karą w czasie jego popełnienia. Nie będzie również wymierzona kara surowsza od tej, którą można było wymierzyć w czasie, gdy czyn zagrożony karą został popełniony.

2. Niniejszy artykuł nie stanowi przeszkody w sądzeniu i karaniu osoby winnej działania lub zaniechania, które w czasie popełnienia stanowiły czyn zagrożony karą według ogólnych zasad uznanych przez narody cywilizowane”.

 

Art. 4 Protokołu nr 7 do EKPCz

„1. Nikt nie może być ponownie sądzony lub ukarany w postępowaniu przed sądem tego samego państwa za przestępstwo, za które został uprzednio skazany prawomocnym wyrokiem lub uniewinniony zgodnie z ustawą i zasadami postępowania karnego tego państwa.

2. Postanowienia poprzedniego ustępu nie stoją na przeszkodzie wznowieniu postępowania zgodnie z ustawą i zasadami postępowania karnego danego państwa, jeśli zaistnieją nowe lub nowo ujawnione fakty lub jeśli w poprzednim postępowaniu dopuszczono się rażącego uchybienia, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy.

3. Żadne z postanowień niniejszego artykułu nie może być uchylone na podstawie artykułu 15 konwencji”.

rozstrzygnięcie:

  • Naruszenie art. 5 ust. 1 EKPCz [jednomyślnie]

 

  • Naruszenie art. 7 ust. 1 EKPCz [jednomyślnie]

 

  • Naruszenie art. 4 Protokołu nr 7 do EKPCz [jednomyślnie]

stan faktyczny:

Skarżący w 1983 r. i w 1990 r. dopuścił się odpowiednio zabójstwa ze szczególnym okrucieństwem oraz podżegania do zabójstwa. Skarżący działał w stanie ograniczonej poczytalności z powodu zaburzeń osobowości oraz uzależnienia od alkoholu. W 1993 r. Skarżący został skazany przez sąd na 20 lat pozbawienia wolności, ale nie orzeczono wobec niego środków zabezpieczających na podstawie art. 43 § 1 kodeksu karnego.

 

Skarżący zakończył wykonywanie kary w 2010 r., jednakże nie opuścił on zakładu karnego, czekając na decyzję o zastosowaniu postpenalnego środka zabezpieczającego. W 2012 r. sąd stwierdził, że istnieją przesłanki do wznowienia postępowania na podstawie art. 65 § 2 kodeksu karnego; zastosowano bowiem nowe narzędzia diagnostyczne, które doprowadziły do wniosku, że Skarżący nie był uzależniony od alkoholu, lecz raczej cierpiał na dyssocjalne i psychopatyczne zaburzenie osobowości.

 

Po ponownym przeprowadzeniu postępowania, w 2013 r. wobec Skarżącego orzeczono środek zabezpieczający w postaci prewencyjnego pozbawienia wolności. Skarżący w dalszym ciągu przebywał w zakładzie karnym, gdzie nie stosowano wobec niego jakichkolwiek oddziaływań terapeutycznych.

główne tezy:

Naruszenie art. 5 ust. 1 EKPCz

  • Aby pozbawienie wolności było usprawiedliwione przez art. 5 ust. 1 lit. a EKPCz musi ono być powiązane związkiem przyczynowym ze skazaniem. (§ 32–33) Jeżeli detencja prewencyjna nie jest orzekana równocześnie ze skazaniem na karę pozbawienia wolności, to nie wynika ze skazania i art. 5 ust. 1 lit. a EKPCz nie ma zastosowania. (§ 34)

 

  • W przypadku art. 5 ust. 1 lit. e EKPCz wymaga się, aby osoba pozbawiona wolności była rzeczywiście chora psychicznie (co zostanie wykazane w odpowiedniej procedurze na podstawie opinii biegłych lekarzy). Zaburzenie musi być na tyle poważne, aby uzasadniać pozbawienie wolności. Dalsze stosowanie medycznego środka izolacyjnego musi być cały czas usprawiedliwione stanem zdrowia pacjenta. (§ 36) Elementem standardu, wynikającym z tego przepisu, jest także to, aby pozbawienie wolności było wykonywane w odpowiednim miejscu (przede wszystkim szpitalu). (§ 37)

 

  • Postępowanie zakończone orzeczeniem prewencyjnego pozbawienia wolności z 2013 r. nie było wznowieniem postępowania, bowiem nie roztrząsano w nim kwestii winy ani kary, lecz jedynie możliwość zastosowania dodatkowego środka zabezpieczającego. W konsekwencji więc jedynie orzeczenie z 1993 r. było „skazaniem” i obejmowało tylko 20 lat pozbawienia wolności. Pozbawienie Skarżącego wolności po 2013 r. nie było zatem usprawiedliwione na gruncie art. 5 ust. 1 lit. a EKPCz. (§ 39–45)

 

  • Pozbawienie wolności nie jest także usprawiedliwione na gruncie art. 5 ust. 1 lit. e EKPCz, skoro Skarżący – mimo swojego stanu psychicznego – był izolowany w zakładzie karnym, bez stosowania jakiegokolwiek leczenia. (§ 46)

 

Naruszenie art. 7 ust. 1 EKPCz

  • Art. 7 EKPCz zakazuje przede wszystkim nakładania surowszej kary niż ta, która była możliwa do nałożenia w chwili popełnienia czynu zabronionego. (§ 55)

 

  • Skoro prewencyjne pozbawienie wolności było orzekane jako odpowiedź na przestępstwa popełnione przez Skarżącego i zakładało izolację w warunkach więziennych bez dostępu do terapii, to taki środek niewątpliwie stanowi karę w rozumieniu art. 7 EKPCz. (§ 57)

 

  • W realiach sprawy niewątpliwie wedle starych przepisów wobec Skarżącego można było orzec środek zabezpieczający, czego jednak nie zrobiono. Pod rządami starych przepisów m.in. odliczano okres detencji psychiatrycznej od okresu kary pozbawienia wolności, czego jednak nie przewidywały nowe przepisy. W tym kontekście należy stwierdzić, że środek zabezpieczający, nałożony na Skarżącego w 2013 r., stanowi surowszą, zastosowaną retroaktywnie karę. (§ 58–60)

 

Naruszenie art. 4 Protokołu nr 7 do EKPCz

  • Art. 4 Protokołu nr 7 EKPCz chroni pewność prawa w domenie prawa karnego, jednakże dopuszcza się wyjątki od tej zasady – m.in. poprzez wznowienie postępowania. Dla wznowienia postępowania wymaga się jednak zaistnienia nowych faktów lub jeśli w poprzednim postępowaniu dopuszczono się rażącego uchybienia, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy. (§ 65–66) Wznowieniem postępowania jest sytuacja, w której poprzedni wyrok zostaje uchylony, a zasadność oskarżenia w sprawie karnej jest ponownie badana. (§ 67)  Dopuszczalne jest wznowienie postępowania, jeżeli ujawnią się dowody już istniejące w chwili procesu, ale niedostępne sędziemu, choć mogą one dotyczyć tych samych okoliczności. (§ 68)

 

  • W realiach sprawy Skarżący został skazany w 1993 r. Następnie w 2013 r. na Skarżącego nałożono dodatkową sankcję w postaci prewencyjnego pozbawienia wolności. Skoro wyrok z 1993 r. nie został uchylony, a w postępowaniu zakończonym w 2013 r. nie badano ponownie zasadności oskarżenia w sprawie karnej, to nie można stwierdzić, że postępowanie zostało wznowione. (§ 70–72)
odszkodowanie:

40.000 EUR

koszty postępowania:

6.000 EUR

powiązane sprawy:

Ilnseher v. Niemcy (10211/12, 27505/14)

Kadusic v. Szwajcaria (43977/13)

akty normatywne:

Kodeks karny Konfederacji Szwajcarskiej z 21 grudnia 1937 r.

– Art. 43 (obowiązujący w chwili dopuszczenia się przestępstw przez Skarżącego, jego skazania aż do 31 grudnia 2006 r.)

„§ 1. Jeżeli stan psychiczny sprawcy, który popełnił przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności z powodu tego stanu, wymaga leczenia lub opieki w celu zmniejszenia zagrożenia popełnienia przez sprawcę kolejnych czynów zabronionych, sąd może orzec pobyt w szpitalu lub innym zakładzie. Sąd może także nakazać leczenie ambulatoryjne, jeżeli sprawca nie stanowi zagrożenia dla innych.

Jeżeli sprawca z powodu swojego stanu psychicznego stanowi poważne niebezpieczeństwo dla porządku publicznego i jest to konieczne dla zapobieżenia zagrożeniu dla innych, sąd orzeka prewencyjne pozbawienie wolności w odpowiedniej instytucji.

§ 2. Jeżeli sąd stosuje prewencyjne pozbawienie wolności, to zawiesza wykonanie kary pozbawienia wolności.

§ 5. Okres pozbawienia wolności w szpitalu lub innym zakładzie zostaje zaliczony na poczet kary pozbawienia wolności, której wykonywanie zostało zawieszone na okres pobytu w szpitalu lub innym zakładzie”.

[1.  Where the mental state of an offender who, by reason of that state, has committed an act punishable by imprisonment under this Code requires medical treatment or special care intended to remove or reduce the risk that the offender might commit other such punishable acts, the court may order that he be sent to a hospital or an asylum. It may order outpatient treatment if the offender does not represent a danger to others.

If, on account of his mental state, the offender poses a severe threat to public safety and such a measure is necessary to prevent a danger to others, the court shall order his preventive detention. The detention shall take place in an appropriate institution. (…)

2.  If the court orders (…) preventive detention, it suspends the execution of a term of imprisonment imposed. …

5.  … The duration of a deprivation of liberty by the execution of the measure in an institution is to be deducted from the length of a term of imprisonment which had been suspended when the measure had been ordered.]

Art. 64 (obowiązujący od 1 stycznia 2007 r.)

„§ 1. Sąd stosuje prewencyjne pozbawienie wolności, jeżeli sprawca dopuścił się zabójstwa, poważnej napaści, zgwałcenia, rozboju, wzięcia zakładnika, podpalenia, narażenia życia innej osoby lub każdego innego przestępstwa zagrożonego karą co najmniej 5 lat pozbawienia wolności, którym wyrządził on umyślną szkodę integralności fizycznej, psychicznej lub seksualnej innej osoby, o ile istnieje obawa popełnienia przez sprawcę podobnego przestępstwa ze względu na:

a) okoliczności przestępstwa, cechy osobowości i dotychczasowe zachowanie sprawcy lub

b) chroniczne lub nawracające zaburzenie psychiczne związane z przestępstwem, a środek określony w art. 59 nie będzie skuteczny.

§ 2. Wykonywanie kary pozbawienia wolności poprzedza wykonanie prewencyjnego pozbawienia wolności”.

[1.  The court shall order preventive detention if the offender has committed premeditated murder, intentional homicide, serious assault, rape, robbery, hostage-taking, arson, endangering life or any other offence carrying a maximum custodial sentence of at least five years by which he has caused or intended to cause serious harm to the physical, psychological or sexual integrity of another, and if:

(a)  on account of the offender’s personality traits, the circumstances of the offence and his personal history, there is serious cause to fear that he might commit further similar offences; or

(b)  on account of a serious chronic or recurrent mental disorder linked to the offence, there is serious cause to fear that the offender might commit further similar offences and a measure under Article 59 appears to have no prospect of success. …

2.  The execution of a term of imprisonment precedes preventive detention.]

Art. 65 (obowiązujący od 1 stycznia 2007 r.)

„§ 1. Jeżeli w trakcie wykonywania kary pozbawienia wolności lub prewencyjnego pozbawienia wolności w rozumieniu art. 64 § 1, sprawca spełnia wymogi do zastosowania instytucjonalnego oddziaływania terapeutycznego, sąd orzeka taki środek, zawieszając jednocześnie wykonywanie kary pozbawienia wolności.

§ 2. Jeżeli w trakcie wykonywania kary pozbawienia wolności ujawnią się fakty i dowody wskazujące na istnienie podstawy do zastosowania prewencyjnego pozbawienia wolności i taka podstawa istniała już w chwili orzekania po raz pierwszy, ale nie mogła być znana sądowi orzekającemu, sąd może orzec prewencyjne pozbawienie wolności. Właściwość i sposób postępowania [w takich sprawach] określają przepisy o wznowieniu postępowania”.

[1.  If, before or during the execution of a custodial sentence or of preventive detention within the meaning of Article 64 § 1, an offender fulfils the requirements for an institutional therapeutic treatment, the court may order such a measure subsequently. (…) The execution of the remainder of the sentence shall be suspended.

2.  If, during the execution of a custodial sentence, new facts or evidence come to light to the effect that the offender satisfies the requirements for preventive detention and that such requirements were already satisfied at the time of the conviction but could not have been known to the court, the court may order preventive detention subsequently. Jurisdiction and procedure shall be determined by the rules on reopening of proceedings.]

W świetle przepisów przejściowych możliwe jest retroaktywne zastosowanie art. 64 kodeksu karnego w nowym brzmieniu, jednakże skorzystanie z kompetencji przewidzianej w art. 65 § 2 w stosunku do czynów popełnionych przed 1 stycznia 2007 r. jest możliwe jedynie wówczas, gdy zostałyby spełnione przesłanki z art. 43 § 1 kodeksu karnego w starym brzmieniu.

słowa kluczowe:

środek zabezpieczający; prewencyjne pozbawienie wolności; izolacja postpenalna; wznowienie postępowania

autor omówienia:

Emil Śliwiński