EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA

X i Inni v. Bułgaria
22457/16

WYROK ETPCz z dnia 02-02-2021 r.
skład trybunału:

Wielka Izba

przedmiot:

Efektywność postępowania karnego w sprawie oskarżeń o molestowanie seksualne w sierocińcu

wzorce kontroli:

Art. 3 EKPCz

„Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu.”

rozstrzygnięcie:

  • Naruszenie art. 3 EKPCz w wymiarze proceduralnym [9:8]

 

  • Brak naruszenia art. 3 EKPCz w wymiarze materialnym [jednomyślnie]

stan faktyczny:

Skarżący to rodzeństwo – chłopiec (urodzony w 2000 r.) i dwie dziewczynki (urodzone w 2002 i 2003 r.). Zostali porzuceni przez matkę; po umieszczeniu w domu dziecka, w 2010 r. zostali zakwalifikowani do adopcji międzynarodowej. W 2012 r. zostali zaadaptowani przez włoskie małżeństwo. W tym samym roku rodzice adopcyjni odkryli, że rodzeństwo angażowało się w kazirodczą aktywność seksualną między sobą. W toku rozmów z psychologiem i postępowania prowadzonego przez włoską policję dzieci zeznały, że tego typu praktyki były powieleniem doświadczeń z bułgarskiego sierocińca, w którym zarówno starsi wychowankowie, jak i pracownicy mieli dopuszczać się nadużyć seksualnych. Na zachowania starszych wychowanków nie reagowano wystarczająco zdecydowanie. Pracownicy mieli nadto umożliwiać wykorzystywanie Skarżących przez osoby trzecie. W toku dalszego postępowania przed władzami włoskimi stwierdzenia Skarżących nie były już tak konsekwentne, a problemy językowe sprawiały, że przesłuchujący musieli często sugerować odpowiedź.

 

Na przełomie 2012 r. i 2013 r. ukazało się kilka artykułów w prasie włoskiej (wraz z przedrukami w prasie bułgarskiej) na temat molestowania seksualnego w tym sierocińcu. Władze bułgarskie na tym etapie nie miały danych osobowych Skarżących, ale zidentyfikowano już dziesięciu potencjalnych sprawców – pracowników domu dziecka. W styczniu 2013 r. Agencja ds. Ochrony Dzieci przeprowadziła inspekcję w rzeczonym domu dziecka, nie stwierdzając żadnych nadużyć. Wychowankowie byli jednak przesłuchiwani w większych grupach lub musieli wypełnić kwestionariusz na własną rękę. Jednocześnie prokuratura odmówiła wszczęcia śledztwa, bazując na ustaleniach Agencji. Po interwencji władz włoskich, prokuratura otworzyła nowe śledztwo, w którym przeprowadzono przesłuchania kilkunastu osób, w tym pracowników domu dziecka (którzy stwierdzili, że Skarżący mieli tendencję do manipulowania innymi ludźmi) oraz dziecko, mające być jedną z ofiar (przesłuchanie przeprowadzono jednak w obecności psychologa z domu dziecka). Po interwencji włoskiego ministerstwa sprawiedliwości, w 2014 r. zostało wszczęte kolejne postępowanie, ale zostało ono umorzone bez podejmowania dodatkowych czynności. Po wniesieniu skargi do ETPCz, Prokuratura Generalna zarządziła kontrolę postępowań przygotowawczych prowadzonych przez prokuraturę rejonową, ale uchybień w postępowaniu nie stwierdzono.

główne tezy:
  • Nadużycie prawa do skargi (w tym używanie obraźliwego języka w stosunku do strony rządowej lub umyślne podawanie nieprawdziwych okoliczności), może stanowić przyczynę odrzucenia skargi. W realiach sprawy należy uznać, że oparcie się na zeznaniach pokrzywdzonych dzieci, nawet wątpliwych, nie może być uznane za umyślne podawanie nieprawdy. Nie jest także nadużyciem prawa do skargi emocjonalne stwierdzenie Skarżących, że władze bułgarskie (w tym reprezentanci strony rządowej przed ETPCz) kryły pedofilów i tuszowały przestępstwa. (§ 142–147)

 

  • Złe traktowanie musi osiągnąć minimalny poziom dotkliwości, aby można było rozważać zastosowanie art. 3 EKPCz. Przy ocenie poziomu dotkliwości bierze się pod uwagę wiele czynników, w tym także młody wiek. W realiach sprawy Skarżący powoływali się na sytuację, która aktualizowała zastosowanie art. 3 EKPCz. (§ 176, 193)

 

  • Zadaniem państwa-strony ,wobec treści art. 3 EKPCz , jest podjęcia środków mających na celu zapewnienie, że osoby podlegające ich jurysdykcji nie są poddawani złemu traktowaniu, w tym maltretowaniu. W szczególności dotyczy to dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej, jako podmiotów szczególnie narażonych na złe traktowanie. (§ 177, 180)

 

  • Dla państwa-strony z art. 3 EKPCz wynikają trzy obowiązki pozytywne: obowiązek zapewnienia efektywnego systemu gwarancji prawnych (w tym przepisów prawa karnego) zapobiegającego maltretowaniu, obowiązek ochrony ofiar (w tym potencjalnych) przed konkretnym i realnym zagrożeniem maltretowania oraz obowiązek przeprowadzenia efektywnego postępowania karnego. (§ 178)

 

  • Bułgarskie władze wdrożyły odpowiednie przepisy związane z zapobieganiem nadużyciom seksualnym wobec nieletnich, w tym w szczególności przepisy karne, a także utworzyły Agencję ds. Ochrony Dzieci. Skarżący nie udowodnili systemowej praktyki wykorzystywania seksualnego w bułgarskich domach dziecka, a zatem nie były wymagane nadzwyczajne środki legislacyjne. Państwo-strona wywiązało się zatem ze swojego obowiązku w tym zakresie. (§ 194–196)

 

  • Władze bułgarskie nie miały także obowiązku objęcia Skarżących prewencyjną ochroną. W toku postępowania przygotowawczego nie udowodniono, że władze krajowe (prokurator, dyrektor domu dziecka, lekarz rodzinny zajmujący się dziećmi) miały wystarczające dowody, aby objąć Skarżących ochroną prewencyjną. (§ 197–199)

 

  • Obowiązek proceduralny z art. 3 EKPCz nakłada na państwo-stronę obowiązek przeprowadzenia efektywnego postępowania, jeżeli informacje o maltretowaniu są wystarczająco wiarygodne. Chociaż państwo-strona nie ma obowiązku rezultatu (tj. postawienia winnych przed sądem i ich skazania), to śledztwo powinno cechować się odpowiednią starannością. (§ 184–186, 190) Postępowanie powinno być także szybkie, niezależne (od potencjalnych podejrzanych) oraz pozwalające na uczestnictwo pokrzywdzonego. (§ 187–189) W przypadku oskarżeń o molestowanie seksualne dziecka, obowiązek proceduralny z art. 3 EKPCz należy oceniać pod kątem odpowiednich aktów normatywnych prawa międzynarodowego, takich jak Konwencja z Lanzarote i Konwencja o Prawach Dziecka. (§ 192)

 

  • W realiach sprawy (o charakterze transgranicznym), wszystkie działania podejmowane przez bułgarskie władze były wystarczająco szybkie. (§ 203–206) Nie ma wątpliwości co do niezależności Agencji ds. Ochrony Dzieci. (§ 207)

 

  • Jeżeli władze bułgarskie miały wątpliwości co do wiarygodności zeznań Skarżących, to powinny – zgodnie z przepisami międzynarodowymi i unijnymi – zażądać dodatkowego przesłuchania w ramach pomocy prawnej lub chociaż przejrzeć nagrania rozmów przeprowadzonych przez włoskie władze. (§ 215–218) Ponieważ oskarżenia miały bardzo poważny charakter, władze bułgarskie powinny rozważyć dodatkowe czynności procesowe, takie jak kontrola rozmów telefonicznych, a także przeszukania u osób wskazanych przez Skarżących. (§ 221, 223) Władze bułgarskie natomiast ograniczyły się do przesłuchania mieszkańców i pracowników domu dziecka; nie przesłuchano natomiast innych potencjalnych ofiar (które już opuściły ośrodek) i podejrzanych. (§ 224) Śledczy – wbrew obowiązkom wynikającym z art. 30–35 Konwencji z Lanzarote – dokonywali przesłuchań w sposób niedostosowany do wieku dzieci, bez nagrywania wypowiedzi i umożliwili wywieranie niedozwolonego wpływu na przesłuchiwanych. (§ 211, 214, 220) Wbrew obowiązkom wynikającym z art. 31 Konwencji z Lanzarote, władze bułgarskie nie informowały Skarżących o postępie w śledztwie. (§ 208) Wszystkie te czynniki zaważyły na naruszeniu art. 3 EKPCz w wymiarze proceduralnym. (§ 228)
odszkodowanie:

36.000 EUR

koszty postępowania:

powiązane sprawy:

Nencheva i Inni v. Bułgaria (48609/06)

Bouyid v. Belgia (23380/09)

O’Keeffe v. Irlandia (35810/09)

Đorđević v. Chorwacja (41526/10)

akty normatywne:

Konwencja Rady Europy o ochronie dzieci przed seksualnym wykorzystywaniem i niegodziwym traktowaniem w celach seksualnych, sporządzona w Lanzarote dnia 25 października 2007 r. (Dz.U. z 2015 r., poz. 608)
– Art. 30
1. Każda ze Stron przyjmuje odpowiednie środki ustawodawcze lub inne środki w celu zapewnienia, aby postępowanie przygotowawcze i postępowanie karne były prowadzone w najlepszym interesie dziecka i z poszanowaniem praw dziecka.
2. Każda ze Stron podejmuje działania zapewniające ofiarom ochronę, w taki sposób, aby prowadzone postępowanie przygotowawcze oraz postępowanie sądowe nie potęgowały u dziecka przeżyć traumatycznych oraz aby działania organów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych wiązały się, tam gdzie to właściwe, z zapewnieniem pomocy dzieciom.
[1. Each Party shall take the necessary legislative or other measures to ensure that investigations and criminal proceedings are carried out in the best interests and respecting the rights of the child.
2. Each Party shall adopt a protective approach towards victims, ensuring that the investigations and criminal proceedings do not aggravate the trauma experienced by the child and that the criminal justice response is followed by assistance, where appropriate.]
– Art. 31
1. Każda ze Stron przyjmuje odpowiednie środki ustawodawcze lub inne środki w celu ochrony praw i interesów pokrzywdzonych, w tym ich szczególnych potrzeb jako świadków na każdym etapie postępowania przygotowawczego oraz postępowania sądowego w szczególności poprzez:
a. informowanie ich o przysługujących im prawach oraz służbach pozostających do ich dyspozycji, chyba, że nie życzą sobie udzielania takiej informacji o działaniach podjętych w związku ze złożoną przez nich skargą, zarzutach, przebiegu postępowania przygotowawczego lub sądowego, ich roli w postępowaniu oraz sposobie zakończenia sprawy; […]
c. zapewnienie im, w sposób zgodny z zasadami krajowego prawa procesowego, możliwości wyboru sposobu wyrażania swoich opinii, potrzeb oraz obaw co do przeprowadzenia czynności z ich udziałem i innych form dostarczenia dowodów zarówno osobiście, jak i przez inną uprawniona osobę oraz do uwzględnienia takich opinii, potrzeb i obaw […].
[1. Each Party shall take the necessary legislative or other measures to protect the rights and interests of victims, including their special needs as witnesses, at all stages of investigations and criminal proceedings, in particular by:
(a) informing them of their rights and the services at their disposal and, unless they do not wish to receive such information, the follow-up given to their complaint, the charges, the general progress of the investigation or proceedings, and their role therein as well as the outcome of their cases; […]
(c) enabling them, in a manner consistent with the procedural rules of internal law, to be heard, to supply evidence and to choose the means of having their views, needs and concerns presented, directly or through an intermediary, and considered…]
– Art. 32
Każda ze Stron przyjmuje odpowiednie środki ustawodawcze lub inne środki w celu zapewnienia, aby postępowanie przygotowawcze lub ściganie przestępstw określonych w Konwencji nie było uzależnione od zawiadomienia lub oskarżenia złożonego przez pokrzywdzonego oraz aby postępowanie mogło być w dalszym ciągu prowadzone, nawet jeżeli pokrzywdzony wycofa swoje zeznania.
[Each Party shall take the necessary legislative or other measures to ensure that investigations or prosecution of offences established in accordance with this Convention shall not be dependent upon the report or accusation made by a victim, and that the proceedings may continue even if the victim has withdrawn his or her statements.]
– Art. 34 ust. 1
Każda ze Stron przyjmuje takie środki, jakie mogą okazać się niezbędne w celu zapewniania, aby osoby, jednostki lub służby prowadzące postępowanie przygotowawcze były wyspecjalizowane w zakresie zwalczania seksualnego wykorzystywania dzieci i niegodziwego traktowania dzieci w celach seksualnych oraz aby osoby te były w tym celu przeszkolone. […]
[Each Party shall adopt such measures as may be necessary to ensure that persons, units or services in charge of investigations are specialised in the field of combating sexual exploitation and sexual abuse of children or that persons are trained for this purpose…]
– Art. 35
1. Każda Strona przyjmuje odpowiednie środki ustawodawcze lub inne środki w celu zapewnienia, aby: […]
b. przesłuchanie dziecka odbywało się w razie konieczności w pomieszczeniach zaprojektowanych lub dostosowanych do tych celów;
c. przesłuchanie dziecka było prowadzone przez wyszkolonych do tego specjalistów;
d. przesłuchanie dziecka prowadzone było, w miarę możliwości i potrzeb, przez tę samą osobę;
e. liczba przesłuchań była ograniczona do minimum w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne dla celów postępowania karnego; […]
2. Każda ze Stron przyjmuje odpowiednie środki ustawodawcze lub inne środki w celu umożliwienia, aby każde przesłuchanie pokrzywdzonego lub stosownie do sytuacji świadka będącego dzieckiem, mogło być rejestrowane techniką video oraz aby taki zapis z przesłuchania mógł być przyjęty jako dowód w postępowaniu przed sądem, na zasadach przewidzianych w prawie wewnętrznym.
[1. Each Party shall take the necessary legislative or other measures to ensure that: […]
(b) interviews with the child take place, where necessary, in premises designed or adapted for this purpose;
(c) interviews with the child are carried out by professionals trained for this purpose;
(d) the same persons, if possible and where appropriate, conduct all interviews with the child;
(e) the number of interviews is as limited as possible and in so far as strictly necessary for the purpose of criminal proceedings; […]
2. Each Party shall take the necessary legislative or other measures to ensure that all interviews with the victim or, where appropriate, those with a child witness, may be videotaped and that these videotaped interviews may be accepted as evidence during the court proceedings, according to the rules provided by its internal law.]

słowa kluczowe:

Molestowanie seksualne; maltretowanie; obowiązek pozytywny; obowiązek proceduralny; konwencja z Lanzarote; dom dziecka; dzieci; dziecko

autor omówienia:

Emil Śliwiński