Izba

Usunięcie z urzędu sędziego Trybunału Konstytucyjnego za nieprawidłowości w oświadczeniach majątkowych

Art. 6 ust. 1 EKPCz
„Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Postępowanie przed sądem jest jawne, jednak prasa i publiczność mogą być wyłączone z całości lub części rozprawy sądowej ze względów obyczajowych, z uwagi na porządek publiczny lub bezpieczeństwo państwowe w społeczeństwie demokratycznym, gdy wymaga tego dobro małoletnich lub gdy służy to ochronie życia prywatnego stron albo też w okolicznościach szczególnych, w granicach uznanych przez sąd za bezwzględnie konieczne, kiedy jawność mogłaby przynieść szkodę interesom wymiaru sprawiedliwości.”

Art. 8 EKPCz
„1. Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji.
2. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.”

Art. 13 EKPCz
„Każdy, czyje prawa i wolności zawarte w niniejszej konwencji zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące swoje funkcje urzędowe.”

Skarżąca w 2010 r. została wybrana na sędziego Trybunału Konstytucyjnego (na dziewięcioletnią kadencję). W toku jej kadencji parlament postanowił dokonać sprawdzenia źródeł dochodów wszystkich sędziów. W ramach procedury Skarżąca złożyła oświadczenie majątkowe, w którym zadeklarowała m.in. dwa mieszkania, nabyte w 2005 r. i 2010 r. (we współwłasności z partnerem, urzędnikiem służby cywilnej). Ze względu na pozycję zajmowaną przez Skarżącą, postępowanie toczyło się w trybie przyspieszonym.

W 2018 r. Niezależna Komisja Kwalifikacyjna (zajmująca się kontrolą oświadczeń majątkowych i kwestią przydatności zawodowej sędziów) stwierdziła, że mieszkanie nabyte w 2005 r. przez partnera Skarżącej (a którego własność przeniesiono w połowie na Skarżącą w 2011 r.) nie mogło zostać nabyte za legalnie uzyskanie dochody. Wedle Komisji, Skarżąca i jej partner w latach poprzedzających nie mieli wystarczających dochodów. Uznano także, że Skarżąca nie może potwierdzić legalności pochodzenia oszczędności w wysokości równowartości ok. 16.000 euro. Skarżąca i jej partner trzymali także w domu gotówkę (15.000 euro), której – wbrew przepisom – nie wpłacili na konto przed poddaniem się procedurze sprawdzającej. Stwierdzono także inne uchybienia dotyczące deklaracji współudziałów w gruntach i pożyczek. Negatywna opinia dotyczyła także tego, że Skarżąca nie wyłączyła się z rozpoznawania skargi konstytucyjnej mimo istnienia konfliktu interesów. Komisja zastosowała karę dyscyplinarną w postaci złożenia sędziego (Skarżącej) z urzędu.

Skarżąca wniosła apelację do Specjalnej Izby Apelacyjnej, powołując się na błędy proceduralne (brak równości broni, przerzucenie ciężaru dowodu) oraz w zastosowaniu prawa materialnego (Skarżąca przedstawiła dalsze argumenty odnoszące się do legalności źródeł dochodu). Specjalna Izba Apelacyjna na posiedzeniu niejawnym oddaliła zarzuty Skarżącej co do błędów proceduralnych. Uznano także, że partner Skarżącej nie udowodnił legalności dochodów (prawdopodobnie uzyskanej z pracy na czarnym rynku we Włoszech), które posłużyły do nabycia mieszkania w 2005 r. Nadto niektóre oszczędności Skarżącej nie znajdowały poparcia w dochodach. Samo trzymanie oszczędności w gotówce stanowiło naruszenie prawa. Izba Apelacyjna zwróciła także uwagę na konta otwarte przez Skarżącą w USA w latach 2015–2016, co do których nie został przedstawiony przez Skarżącą szczegółowy rejestr transakcji. Wszystkie te okoliczności pozwoliły Izbie Apelacyjnej utrzymać w mocy decyzję Komisji Kwalifikacyjnej o złożeniu Skarżącej z urzędu.

Zarzuty Skarżącej na gruncie art. 6 ust. 1 EKPCz dotyczyły braku bezstronności i niezawisłości organów kontrolnych (co miało się objawiać inkwizycyjnością postępowania oraz mianowaniem członków tych organów przez parlament) oraz niesprawiedliwości postępowania (brak możliwości obrony, przerzucenie ciężaru dowodu, brak okresu przedawnienia, brak uzasadnienia, wybiórczość stosowanych standardów i inne), a także brak publicznego rozpoznania sprawy przez Izbę Apelacyjną. Skarżąca przedstawiła także zarzuty z art. 8 i 13 EKPCz.

• Niewątpliwie art. 6 ust. 1 (w części cywilnej) znajduje zastosowanie do postępowania, w ramach którego można usunąć sędziego z zajmowanego urzędu. (§ 237) Art. 6 EKPCz nie znajduje jednak zastosowania w swojej części karnej, bowiem kryteria Engel nie zostały spełnione: postępowanie nie ma charakteru karnego, a zastosowana sankcja (złożenia z urzędu), chociaż surowa, ma charakter czysto dyscyplinarny. (§ 241–246)

• Skarżąca powołała się na brak spełniania przez członków Specjalnej Izby Apelacyjnej kryteriów ustawowych, które miały warunkować powołanie, dopiero w swoim pisemnym stanowisku, a nie w skardze. Skoro Skarżąca mogła o tym wiedzieć w toku postępowania krajowego, to powinna taki zarzut podnieść w skardze. Późniejsze twierdzenia będą oceniane z perspektywy terminu sześciomiesięcznego określonego w art. 35 ust. 1 EKPCz. Ponieważ Skarżąca powołała się na te uchybienia po upływie sześciu miesięcy od wydania wyroku przez Izbę Apelacyjną, jej skarga w tym zakresie musi zostać odrzucona. (§ 252–257)

Zarzut braku bezstronności i niezawisłości organów orzekających (art. 6 ust. 1 EKPCz)

• Nawet jeżeli dany organ nie jest uznawany za sąd w prawie krajowym, może zostać uznany za organ sądowy w rozumieniu art. 6 ust. 1 EKPCz, o ile działa na podstawie prawa i rozstrzyga spory prawne w sposób niezawisły i niezależny, w szczególności od egzekutywy. (§ 282) Możliwe jest stworzenie wyspecjalizowanego organu sądowego zajmującego się konkretnymi sprawami, poza strukturą sądownictwa powszechnego. (§ 284) W realiach sprawy zarówno Niezależna Komisja Kwalifikacyjna, jak i Specjalna Izba Apelacyjna były sądami w rozumieniu art. 6 ust. 1 EKPCz. (§ 285–288)

• Niezależność sądów należy oceniać w stosunku zarówno do innych władz, jak i stron, przy poszanowaniu zasad rządów prawa i podziału władz. Trybunał może sprawdzać sposób mianowania sędziów (oparty na podstawach merytokratycznych, a nie politycznych) i ich kadencję oraz gwarancje przeciwko zewnętrznym naciskom. Niezależność sądów jest wstępnym warunkiem bezstronności, zarówno w wymiarze subiektywnym (nastawienie konkretnego sędziego do sprawy), jak i obiektywnym (możliwość wykluczenia rozsądnej wątpliwości co do bezstronności sędziego). (§ 289–293)

• Samo wybieranie sędziów przez parlament jest dozwolone, o ile na późniejszym etapie są oni wolni od zewnętrznych wpływów. (§ 295) Skarżąca nie udowodniła jakiegokolwiek politycznego nacisku na członków Komisji Kwalifikacyjnej. (§ 296) Nawet dodatkowe wynagrodzenie roczne dla członków Komisji Kwalifikacyjnej (przyznane przez rząd) nie stanowi formy nacisku na Komisję Kwalifikacyjną. (§ 301)

• Pięcioletnia kadencja członków Komisji Kwalifikacyjnej nie budzi zastrzeżeń (biorąc pod uwagę, że procedura sprawdzania wszystkich sędziów była jednorazowa), podobnie jak możliwość ich usunięcia tylko po stwierdzeniu popełnienia deliktu dyscyplinarnego. (§ 297–298) Chociaż w zasadzie postępowanie dyscyplinarne wobec sędziów powinni prowadzić sami sędziowie, to biorąc pod uwagę warunki polityczne (powszechną korupcję w środowisku sędziowskim w Albanii), jest usprawiedliwione wybranie do Komisji Kwalifikacyjnej osób spoza środowiska sędziowskiego. (§ 299–300)

• Sam fakt, że Komisja Kwalifikacyjna pełniła zarówno rolę śledczą (poprzez przygotowanie raportu wstępnego, do którego Skarżąca mogła się odnieść), jak i sądową, nie budzi wątpliwości co do obiektywnego standardu niezawisłości. (§ 306–308)

• Skoro Specjalna Izba Apelacyjna miała możliwość uchylenia decyzji Komisji Kwalifikacyjnej w całości, to sprawowała pełną jurysdykcję. (§ 309) Co do niezależności Izby Apelacyjnej nie ma wątpliwości: sędziowie byli mianowani na okres 9-letniej kadencji, byli nieusuwalni (poza przypadkiem popełnienia deliktu dyscyplinarnego, a sama Izba cieszyła się szerokim zakresem autonomii w stosunku do innych władz. (§ 312–315)

Zarzut niesprawiedliwości postępowania (art. 6 ust. 1 EKPCz)

• Do sądów krajowych należy stosowanie prawa krajowego, w tym reguł proceduralnych (dopuszczalności, oceny i ciężaru dowodu). Sądy krajowe powinny jednak wysłuchać twierdzeń strony i odnieść się do nich. (§ 325–327)

• Skarżąca na każdym etapie postępowania (przed Komisją i Izbą Apelacyjną) miała dostęp do akt, mogła podważać ustalenia Komisji oraz przedstawiać argumentację (zarówno po raporcie wstępnym Komisji, jak i w apelacji do Izby Apelacyjnej). Do wszystkich argumentów Skarżącej organy orzekające (w szczególności Izba Apelacyjna) się odniosły, prezentując wyczerpujące uzasadnienie. (§ 332–334)

Zarzut braku publicznej rozprawy przed Specjalną Izbą Apelacyjną (art. 6 ust. 1 EKPCz)

• Art. 6 EKPCz wymaga publicznego rozpoznania sprawy przez co najmniej jedną instancję. Brak publicznego rozpoznania w stadium apelacyjnym może być usprawiedliwiony naturą sprawy. (§ 339) Skoro Skarżąca w apelacji odnosiła się głównie do kwestii prawnych (a nie faktycznych), a Izba Apelacyjna stosownie uzasadniła odmowę przeprowadzenia rozprawy, nie dochodzi do naruszenia art. 6 EKPCz w tym zakresie. (§ 342–344)

Zarzut braku pewności prawa (art. 6 ust. 1 EKPCz)

• Ze względu na charakter sprawy (sprawdzanie legalności dochodów sędziów wobec rozpowszechnionego łapówkarstwa), uzasadniona jest konieczność dowodzenia legalności wszystkich dochodów (także co do okresu obejmującego aż 25 lat), nawet jeżeli wiąże się to z trudnościami po stronie sprawdzanego sędziego. (§ 348–353)

Zarzut naruszenia art. 8 EKPCz

• Sprawy pracownicze wchodzą w zakres art. 8 EKPCz, o ile zwolnienie pracownika wiąże się z ukrytą motywacją dotyczącą życia prywatnego lub konsekwencje dla życia prywatnego pracownika są szczególnie dotkliwe. (§ 359–360) Utrata przez Skarżącą urzędu sędziowskiego z powodu utraty zaufania do niej jako do osoby, która posiada nielegalne dochody, z pewnością powoduje stygmatyzację na tyle poważną, że art. 8 EKPCz ma zastosowanie. (§ 363)

• Skoro Skarżąca nie próbowała nawet wstąpić do palestry, nie można uznać, że jest ofiarą zakazu praktykowania prawa do końca swojego życia, nawet jeżeli jej usunięcie z zawodu sędziego teoretycznie pociąga za sobą taki skutek ex lege. W tym zakresie skarga została odrzucona jako niezgodna z jurysdykcją Trybunału ratione personae. (§ 371–372)

• Niewątpliwie jednak samo dyscyplinarne usunięcie Skarżącej z zawodu sędziego stanowiło ingerencję w prawo chronione przez art. 8 EKPCz. W konsekwencji więc taka ingerencja musi być legalna, konieczna w demokratycznym społeczeństwie i realizująca jeden z uprawnionych celów, określonych w art. 8 ust. 2 EKPCz. (§ 377–378)

• Legalność ingerencji to także spełnienie wymogu odpowiedniej jakości i przewidywalności prawa. (§ 384) Wyrażenie „podważenie zaufania do wymiaru sprawiedliwości” – będące przesłanką zastosowania sankcji dyscyplinarnej – jest dość szerokie, ale typowe dla odpowiedzialności dyscyplinarnej i zdatne do wystarczająco przewidywalnej interpretacji. (§ 387)

• Nie ma wątpliwości, że walka z korupcją jest formą realizowania uprawnionych celów, jakimi są bezpieczeństwo państwowe, ochrona porządku oraz ochrona praw i wolności innych osób. (§ 392–393)

• Nadzwyczajna kontrola majątków sędziów w kontekście plagi korupcji w Albanii (potwierdzonej przez niezależne ciała międzynarodowe) odpowiada naglącej potrzebie społecznej. (§ 404) Także w indywidualnej sytuacji Skarżącej środek złożenia z urzędu i dożywotni zakaz wykonywania zawodu sędziego jest proporcjonalny, wobec faktu ukrywania przez nią dochodów. (§ 407–409, 412–413)

W 2014 r. rozpoczęła się szeroko zakrojona akcja przeciwko korupcji w albańskim wymiarze sprawiedliwości. W 2016 r. zmieniono albańską konstytucję i uchwalono ustawę o postępowaniu sprawdzającym wobec sędziów i prokuratorów. W tym celu powołano Niezależną Komisję Kwalifikacyjną i Specjalną Izbę Apelacyjną, które miały na celu skontrolowanie przychodów sędziów i prokuratorów, a także zbadanie ich ogólnej postawy oraz ewentualnych związków z przestępczością zorganizowaną. [§ 4–7] Komisja Wenecka pozytywnie wypowiedziała się o tych zmianach legislacyjnych, uznając je za konieczne w świetle skorumpowania albańskiego sądownictwa. [§ 94–99, 156–162] Trybunał Konstytucyjny uznał regulacje ustawowe za zgodne z albańską konstytucją. [§ 163–184]

Art. D aneksu do ustawy nowelizującej Konstytucję przewidywał, że wszyscy prokuratorzy i sędziowie powinni ujawnić majątki zarówno swoje, jak i osób najbliższych oraz wyjaśnić źródła ich pochodzenia, z udowodnieniem opodatkowania wszystkich dochodów. Brak złożenia deklaracji, ukrywanie dochodów oraz uzyskanie dochodów dwukrotnie większych niż potwierdzonych dokumentami uzasadnia zastosowanie sankcji dyscyplinarnej złożenia z urzędu; wówczas ciężar dowodu na legalność dochodów zostaje przerzucony na sprawdzanego sędziego. [§ 108, 151]

Art. 32 ustawy o postępowaniu sprawdzającym przewiduje konieczność przedłożenia wszelkich dokumentów potwierdzających legalność dochodu. Brak dokumentów może zostać uznany przez organ sprawdzający za nieusprawiedliwiony. [§ 136]

Ustawa o oświadczeniach majątkowych z 2003 r. (znowelizowana w 2016 r.) nakazuje sędziom i prokuratorom przed złożeniem oświadczenia majątkowego zdeponowanie wszystkich oszczędności w gotówce o wartości powyżej 1,5 mln ALL (ok. 12.000 euro). [§ 202]

Wedle ustawy o statusie sędziów i prokuratorów z 2016 r. sędzia ukarany karą złożenia z urzędu nie może być ponownie mianowany. Takie ukaranie nie podlega zatarciu. [§ 206] Ustawa z 2018 r. zabrania także wpisu na listę adwokatów osoby, która została dyscyplinarnie usunięta z pełnienia funkcji publicznej. [§ 208]

Oświadczenia majątkowe; prawo do sądu; niezawisłość; sprawiedliwość; usunięcie z urzędu; ukrywanie dochodów; legalność dochodów

http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-208053