Izba

Wymuszone zaginięcie w Czeczenii jako naruszenie art. 2, 3 i 13 EKPCz

Art. 2 EKPCz
„1. Prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez ustawę. Nikt nie może być umyślnie pozbawiony życia, wyjąwszy przypadki wykonania wyroku sądowego, skazującego za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę.
2. Pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z tym artykułem, jeżeli nastąpi w wyniku bezwzględnie koniecznego użycia siły:
a) w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą;
b) w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki osobie pozbawionej wolności zgodnie z prawem,
c) w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek lub powstania”

Art. 3 EKPCz
„Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu”

Art. 13 EKPCz w zw. z art. 2 i 3 EKPCz
„Każdy, czyje prawa i wolności zawarte w niniejszej konwencji zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące swoje funkcje urzędowe”

Skarżący są ojcem, matką i siostrą Zelimkhana Murdalova. 2 stycznia 2001 r. Z. Murdalov szedł ulicą przed lokalną komendą policji. Sześciu policjantów otoczyło go, przeszukało pod pretekstem użycia narkotyków, a następnie pobiło i wciągnęło do budynku policji. Śledczy przedstawił Z. Murdalov zarzuty (później postępowanie zostało umorzone). Następnie Z. Murdalov został pobity przez policjanta L. Po przeniesieniu Z. Murdalov do aresztu lekarz więzienny odnotował istotne obrażenia. 3 stycznia 2001 r. śledczy wydał polecenie zwolnienia Z. Murdalova z aresztu. L. jednak sfałszował podpis Z. Murdalova na tym zwolnieniu i wkrótce potem udał się do aresztu, skąd zabrał Z. Murdalova. Z. Murdalov od tamtej pory nie był nigdzie widziany. Rząd nie kwestionował takiej wersji zdarzeń przedstawionej przez Skarżących.

Wszczęto łącznie pięć postępowań karnych, na różnych etapach łączonych, przeciwko różnym osobom, w kontekście zaginięcia, torturowania i potencjalnego zabójstwa. W 2003 r. lub w 2004 r. L. został oskarżony o nadużycie funkcji, poświadczenie nieprawdy w dokumentach oraz wywołanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 111, 286, 292 rosyjskiego kodeksu karnego). W toku postępowania uznano, że wyjaśnienia L., jakoby Z. Murdalov nabawił się obrażeń, spadając ze schodów, uznano za niewiarygodne. W 2005 r. został on skazany przez sąd I instancji na 11 lat pozbawienia wolności (ostatecznie Sąd Najwyższy obniżył karę do 10 lat pozbawienia wolności). W 2014 r. L. opuścił zakład karny po odbyciu zasądzonego wyroku. Wobec trzech innych funkcjonariuszy postępowanie przygotowawcze zostało umorzone. Już w 2005 r. Skarżący wnosili jednak o przeprowadzenie postępowania w zakresie potencjalnego porwania, jednakże nie udzielono odpowiedzi. W 2016 r. sprawa potencjalnego morderstwa została na krótko otwarta, jednakże wkrótce ją umorzono z powodu braku wykrycia sprawców.

Pierwszy skarżący wniósł do sądu cywilnego powództwo o zadośćuczynienie krzywdy. Powództwo zostało uwzględnione do wysokości 500.000 rubli (ok. 50.000 zł w tamtym czasie). Wyrok ten został podtrzymany w dwóch instancjach odwoławczych.

• Jeżeli osoba pozostaje pozbawiona wolności przez władze publiczne, a następnie znika, wobec braku jakichkolwiek informacji o tej osobie przez osiemnaście lat od jej zniknięcia, należy przyjąć domniemanie jej zgonu. Jeżeli strona rządowa nie przedstawi żadnego wytłumaczenia lub dowodu przeciwnego, należy uznać, że w takiej sytuacji dochodzi do naruszenia art. 2 EKPCz w wymiarze materialnym (§ 44–45, 53).

• Powództwo cywilne, jeżeli postępowanie karne nie doprowadziło do żadnego merytorycznego zakończenia postępowania, nie jest środkiem odwoławczym efektywnym na gruncie zarzutu naruszenia art. 2 EKPCz, a zatem nie trzeba go wyczerpywać w celu spełnienia wymogu z art. 35 EKPCz. Do odwrotnej sytuacji (a zatem w realiach sprawy do odrzucenia skarg jako niewyczerpujących środków zaskarżenia) dochodzi na gruncie art. 3 EKPCz (§ 51, 69).

• Postępowania karne toczące się w latach 1999–2006 w kontekście zaginięć w Czeczenii są obarczone wadą generalnej nieefektywności. Jest to problem systemowy, ale także i w realiach tej sprawy doszło do typowych uchybień: okresów nieaktywności, długich zawieszeń postępowania, opóźnień w gromadzeniu materiału dowodowego, braku zbadania oczywistych tropów, pominięciu w toku postępowania wątku zaginięcia (§ 54).

• Jeżeli dochodzi do wymuszonego zaginięcia, a reakcja władzy publicznej (organów śledczych) jest nieprawidłowa i pozostawia rodzinę bez przekonującego wyjaśnienia losów zaginionego, członkowie rodziny są ofiarami naruszenia art .3 EKPCz (§ 60–61).

• W przypadku oceny odszkodowania koniecznego do utracenia statusu ofiary na gruncie art. 3 EKPCz, należy brać pod uwagę potencjalnego odszkodowania przyznanego przez ETPCz, który uwzględnia przede wszystkim poziom krzywdy ofiary oraz istotność naruszenia art. 3 EKPCz. Sądy krajowe nie są wprawdzie zobowiązane do stosowania tych samych kryteriów, co ETPCz, ale nie powinny zasądzać sum nierozsądnie niskich w stosunku do poziomów odszkodowań przyznawanych przez ETPCz. W realiach sprawy odszkodowanie było rozsądne (§ 75–78, 90).

• Obowiązek proceduralny z art. 3 EKPCz oznacza także, że organy postępowania karnego (zarówno prokuratura, jak i sądy) powinny dążyć do ukarania nieludzkiego traktowania (lub tortur), bez pobłażania sprawcom. 10 lat pozbawienia wolności – czyli kara bliżej górnej granicy ustawowego zagrożenia – bez warunkowego zawieszenia i wykonana w całości czyni zadość obowiązkom proceduralnym państwa z art. 3 EKPCz (§ 88–89, 91).

• W przypadku wymuszonego zaginięcia, ETPCz może orzec odszkodowanie za szkodę materialną w wysokości potencjalnych zarobków także małżonkom, rodzicom w podeszłym wieku oraz niepełnoletnim dzieciom (§ 108).

Art. 111 § 3 lit. a rosyjskiego kodeksu karnego przewiduje, że umyślne wywołanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu jest zagrożone karą do 12 lat pozbawienia wolności.

Art. 286 § 3 rosyjskiego kodeksu karnego przewiduje, że nadużycie funkcji (niedopełnienie obowiązków) przez funkcjonariusza publicznego jest zagrożone karą od 3 do 10 lat pozbawienia wolności. Obligatoryjnie orzeka się też zakaz pełnienia niektórych funkcji na okres do 3 lat.

Art. 292 rosyjskiego kodeksu karnego przewiduje, że poświadczenie nieprawdy przez funkcjonariusza publicznego jest zagrożone grzywną, karą pracy poprawczej, karą do 6 miesięcy aresztu lub karą pozbawienia wolności do lat 2.

Czeczenia; wymuszone zaginięcia; efektywność śledztwa; prawo do życia; tortury; status ofiary

http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-202121