Izba

Ponowne naruszenie zasady ne bis in idem w postępowaniu karnym wznowionym po wyroku ETPCz

Art. 4 Protokołu nr 7 do EKPCz
„1. Nikt nie może być ponownie sądzony lub ukarany w postępowaniu przed sądem tego samego państwa za przestępstwo, za które został uprzednio skazany prawomocnym wyrokiem lub uniewinniony zgodnie z ustawą i zasadami postępowania karnego tego państwa.
2. Postanowienia poprzedniego ustępu nie stoją na przeszkodzie wznowieniu postępowania zgodnie z ustawą i zasadami postępowania karnego danego państwa, jeśli zaistnieją nowe lub nowo ujawnione fakty lub jeśli w poprzednim postępowaniu dopuszczono się rażącego uchybienia, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy.
3. Żadne z postanowień niniejszego artykułu nie może być uchylone na podstawie artykułu 15 konwencji.”

W 1999 r. Skarżący sforsował drzwi mieszkania G.I., a następnie pobił gospodarza. Te zachowania zostały zakwalifikowane jako naruszenie porządku publicznego przez burmistrza miasta; na Skarżącego została nałożona kara administracyjna w wysokości 50 BGN (ok. 120 zł). Skarżący nie odwołał się od decyzji nakładającej karę. Po pewnym czasie prokuratura oskarżyła Skarżącego o naruszenie miru domowego oraz spowodowanie średniego uszczerbku na zdrowiu. Skarżący został w wyniku postępowania sądowego skazany na 18 miesięcy pozbawienia wolności.

W 2002 r. Skarżący wniósł skargę do ETPCz, m.in. o naruszenie zasady ne bis in idem. W wyroku Tsonyo Tsonev v. Bułgaria (nr 2) stwierdzono, że Skarżący został dwukrotnie skazany za te same czyny – najpierw w drodze administracyjnej, a potem karnej. Wyrok ETPCz stał się ostateczny w kwietniu 2010 r.

Po wyroku ETPCz prokurator wystąpił do Sądu Kasacyjnego o wznowienie postępowania karnego w sprawie Skarżącego. Sąd Kasacyjny wznowił postępowanie przed sądem II instancji, tj. sądem okręgowym w Gabrowie. Wyrokiem z 23 grudnia 2010 r. sąd okręgowy skazał Skarżącego na 18 miesięcy pozbawienia wolności, uznając, że wypełnił on znamiona czynów zabronionych, a prawo bułgarskie nie przewiduje możliwości umorzenia postępowania karnego w przypadku nałożenia sankcji za ten sam czyn w procedurze administracyjnej. Sąd okręgowy przesłał jednak kopię wyroku do prokuratury, celem rozważenia wznowienia postępowania administracyjnego. Prokurator odmówił wystąpienia z wnioskiem o wznowienie postępowania administracyjnego, bowiem uznał, że postępowanie karne i administracyjne dotyczyły dwóch różnych naruszeń prawa. Ponadto akta administracyjne zostały zniszczone po upływie 5 lat od nałożenia sankcji, a zatem nie było możliwości wznowienia postępowania. Skarżący zatem wystąpił do Sądu Kasacyjnego ponownie, żądając wznowienia postępowania karnego, ale wniosek ten został oddalony na tej podstawie, że prawo bułgarskie pozwala na duplikację postępowań karnego i administracyjnego. W 2012 r. Skarżący wniósł zatem kolejną skargę do ETPCz.

• Jeżeli Trybunał stwierdził naruszenie Konwencji, a następnie wznowiono postępowanie na szczeblu krajowym, Trybunał może orzekać ponownie, o ile doszło do nowego naruszenia Konwencji. To, czy sprawa jest nowa, zależy od jej okoliczności, które Trybunał ocenia przez pryzmat kryteriów wypracowanych na gruncie art. 35 ust. 2 lit. b EKPCz. (§ 29) W realiach sprawy należy uznać, że ponowne skazanie po wznowieniu postępowania karnego oraz odmowa wznowienia postępowania administracyjnego stanowią nowe, istotne fakty, które uzasadniają dopuszczalność skargi. (§ 32, 36)

• Art. 4 Protokołu nr 7 do EKPCz nie wyklucza duplikacji postępowań represyjnych, o ile istnieje między nimi wystarczający związek materialny i czasowy. Dwa postępowania muszą odnosić się do różnych aspektów czynu, tj. być komplementarne in abstracto i in concreto. Duplikacja postępowań musi być przewidywalna w teorii i w praktyce. Powinno się unikać podwójnego ustalania faktów. Powinien istnieć mechanizm uwzględniania wcześniejszej wymierzonej sankcji, aby suma kar nie była nieproporcjonalna. Chociaż nie wymaga się ścisłej równoległości czasowej postępowań, musi istnieć odpowiedni związek czasowy między dwoma postępowaniami, tak aby stanowiły one integralną i proporcjonalną całość. (§ 44–46)

• W realiach sprawy nie istniał wystarczający związek materialny między dwoma postępowaniami represyjnymi. Obydwie procedury miały na celu sankcjonowanie porządku publicznego. Na potrzeby obydwu postępowań oddzielnie ustalano fakty. Wreszcie sąd karny nie wziął pod uwagę sankcji nałożonej w postępowaniu administracyjnym. (§ 51–52)

• Za naruszeniem art. 4 Protokołu nr 7 do EKPCz przemawia także fakt, że organy krajowe we wznowionym postępowaniu karnym odmówiły zastosowania standardu konwencyjnego, powołując się na prawo krajowe, które miało to uniemożliwiać. (§ 53)

• Na mocy art. 46 EKPCz państwo-strona musi dokonać naprawienia naruszenia, możliwie poprzez przywrócenie stanu sprzed naruszenia oraz wdrożenie indywidualnych i ogólnych środków zaradczych. Państwo-strona – pod nadzorem Komitetu Ministrów – wybiera środki, jakie uzna za stosowne do usunięcia naruszenia. Trybunał może nakazać określony sposób naprawienia naruszenia w wyjątkowych przypadkach. Nakaz wznowienia postępowania sądowego przez Trybunał jest ograniczony w zasadzie do niektórych przypadków naruszenia art. 6 EKPCz. (§ 57–61)

• Skoro państwo-strona dokonało zmian legislacyjnych, zapewniających zgodność z Konwencją, które zostały zaaprobowane przez Komitet Ministrów, Trybunał nie musi wskazywać środków generalnych, które państwo-strona powinno zastosować. (§ 62)

• W realiach sprawy należy uznać, że jeżeli państwo-strona ma obowiązek pozytywny zapobiegania nieludzkiemu traktowaniu zgodnie z art. 3 EKPCz, to ma też interes w utrzymaniu sankcji karnej przeciwko Skarżącemu, skoro Skarżący dopuścił się brutalnego ataku na inną osobę. Zniszczenie akt uniemożliwia natomiast wznowienie postępowania administracyjnego. W konsekwencji nie można wymagać od Bułgarii wznowienia któregokolwiek z postępowań przeciwko Skarżącemu. (§ 64–66)

Dopiero w 2015 r. Sąd Kasacyjny wydał uchwałę, w której uznał, że mimo przepisów wewnętrznych, należy jednak stosować zasadę ne bis in idem do duplikacji postępowań karnych i administracyjnych o ten sam czyn. [§ 19] Od 2017 r. obowiązują nowe przepisy kodeksu postępowania karnego, które zakazują wszczynania postępowania karnego, jeżeli toczy się postępowanie administracyjne w sprawie o ten sam czyn. [§ 20] Komitet Ministrów, nadzorujący wykonanie wyroku Tsonyo Tsonev v. Bułgaria (nr 2) uznał, że takie środki są wystarczające i w 2017 r. zamknął procedurę nadzoru nad wykonaniem orzeczenia. [§ 16]

Ne bis in idem; wznowienie postępowania; naruszenie; związek czasowy; związek materialny

http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-209031

Trybunał uchylił się od odpowiedzi na pytanie, czy między dwoma postępowaniami – administracyjnym zakończonym w 1999 r. oraz karnym, które po wznowieniu zakończyło się w 2010 r. – istniał wystarczający związek czasowy. (§ 47, 50) Stało się tak zapewne dlatego, aby uniknąć trudnego zagadnienia konfliktu między koniecznością wznowienia postępowania w celu wykonania wyroku ETPCz Tsonyo Tsonev v. Bułgaria (nr 2), a istnieniem wystarczającego związku czasowego. Prima facie, odstęp 11 lat między zakończeniem jednego i drugiego postępowania represyjnego nie jest racjonalny. Trybunał nie wykorzystał okazji, aby wyjaśnić, czy możliwe jest odliczenie okresu między 2002 r. a 2010 r., tj. między uprawomocnieniem się pierwszego wyroku karnego w sprawie Skarżącego, a wznowieniem postępowania.

*

Dość interesujący jest także fakt, że sprawę Tsonyo Tsonev v. Bułgaria (nr 2) rozstrzygano na podstawie dużo bardziej rygorystycznego podejścia do zasady ne bis in idem, sformułowanego w wyroku Sergey Zolotukhin v. Rosja (14939/03). Omawianą sprawę rozstrzygano o niższy standard, wprowadzony w 2016 r. wyrokiem A i B v. Norwegia. Chociaż konkluzja co do naruszenia zasady ne bis in idem jest taka sama w obydwu wyrokach dotyczących Skarżącego, to jednak ujawniają się trudne do rozstrzygnięcia problemy, jak m.in. ww. zagadnienie związku czasowego (w ramach standardu Zolotukhin problem związku czasowego nie istniał, bowiem każde zduplikowane postępowanie represyjne toczące się po zakończeniu pierwszego postępowania o ten sam czyn było per se naruszeniem zasady ne bis in idem), czy standard naprawy naruszenia zasady ne bis in idem (sam Trybunał dostrzegł w § 63 omawianego orzeczenia, że zgodnie ze standardem Zolotukhin naprawieniem naruszenia zasady ne bis in idem jest uchylenie wyroku skazującego w drugim postępowaniu; w omawianej sprawie Trybunał w zasadzie zignorował tę dyrektywę).

*

Do wyroku dołączone jest zdanie odrębne trzech sędziów (Eicke, Schukking, Kucsko-Stadlmayer), którzy twierdzą, że skarga nie jest dopuszczalna, bo nie dotyczy nowych faktów. Zdanie odrębne analizuje także relację między możliwością wniesienia nowej skargi, a kwestią nadzoru przez Komitet Ministrów naruszenia w poprzedniej sprawie.

*

Wydaje się, że podobny problem rozstrzygania duplikacji postępowania wykroczeniowego (względnie administracyjnego w sprawie nałożenia administracyjnej kary pieniężnej) i karnego nie został w Polsce rozstrzygnięty w zgodzie ze standardem ETPCz i to nawet mimo wyroku TK (sygn. K 45/14), który zawierał wskazówki co do unikania w konkretnych warunkach naruszenia zasady ne bis in idem.