Pytanie prejudycjalne złożone przez Sąd Okręgowy w Warszawie, w ramach sporu między Kamilem i Justyną Dziubak a Raiffeisen Bank International AG (dawniej: Raiffeisen Bank Polska SA), na tle tzw. kredytów frankowych – ocena skutków zakwalifikowania postanowień umownych dotyczących mechanizmu indeksacji przewidzianego w umowie kredytu hipotecznego indeksowanego do waluty obcej jako nieuczciwego warunku w świetle dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (dalej: „dyrektywa 93/13”)

Czy w świetle treści art. 6 ust. l dyrektywy 93/13 uznanie za nieuczciwe postanowień umownych określających wysokość i sposób spełnienia świadczenia przez strony może prowadzić do sytuacji, w której ustalony na podstawie treści umowy – z pominięciem skutków nieuczciwych warunków – kształt stosunku prawnego odbiegać będzie od objętego zamiarem stron w zakresie obejmującym główne świadczenie stron, w szczególności – czy uznanie za nieuczciwe postanowienia umownego oznacza, że możliwe jest dalsze stosowanie innych, nieobjętych zarzutem abuzywności postanowień umownych, określających główne świadczenie konsumenta, których uzgodniony przez strony kształt (wprowadzenie ich do umowy) był nierozerwalnie związany z zakwestionowanym przez konsumenta postanowieniem?

Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich należy interpretować w ten sposób, że nie stoi on na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy, po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru niektórych warunków umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej i oprocentowanego według stopy procentowej bezpośrednio powiązanej ze stopą międzybankową danej waluty, przyjął, zgodnie z prawem krajowym, że ta umowa nie może nadal obowiązywać bez takich warunków z tego powodu, że ich usunięcie spowodowałoby zmianę charakteru głównego przedmiotu umowy

Czy ewentualna ocena skutków upadku całej umowy dla konsumenta powinna następować przy uwzględnieniu okoliczności istniejących w chwili jej zawarcia, czy też w chwili zaistnienia sporu pomiędzy stronami odnośnie do skuteczności danej klauzuli (powołania się przez konsumenta na jej abuzywność) i jakie ma znaczenie stanowisko wyrażane w toku takiego sporu przez konsumenta?

Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że z jednej strony skutki dla sytuacji konsumenta wynikające z unieważnienia całości umowy, takie jak te, o których mowa w wyroku z dnia 30 kwietnia 2014 r., Kásler i Káslerné Rábai (C-26/13, EU:C:2014:282), należy oceniać w świetle okoliczności istniejących lub możliwych do przewidzenia w chwili zaistnienia sporu, a z drugiej strony, do celów tej oceny decydująca jest wola wyrażona przez konsumenta w tym względzie.

Czy art. 1 ust. 2 oraz art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 pozwala na przyjęcie, że jeśli skutkiem uznania określonych postanowień umownych, określających sposób spełnienia świadczenia przez strony (jego wysokość), za nieuczciwe warunki umowne miałby być niekorzystny dla konsumenta upadek całej umowy, możliwe jest wypełnienie luk w umowie nie w oparciu o przepis dyspozytywny stanowiący jednoznaczne zastąpienie nieuczciwego warunku, ale w oparciu o przepisy prawa krajowego, które przewidują uzupełnienie skutków czynności prawnej wyrażonych w jej treści również przez skutki wynikające z zasad słuszności (zasad współżycia społecznego) lub ustalonych zwyczajów?

Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie wypełnieniu luk w umowie, spowodowanych usunięciem z niej nieuczciwych warunków, które się w niej znajdowały, wyłącznie na podstawie przepisów krajowych o charakterze ogólnym, przewidujących, że skutki wyrażone w treści czynności prawnej są uzupełniane w szczególności przez skutki wynikające z zasad słuszności lub ustalonych zwyczajów, które nie stanowią przepisów dyspozytywnych lub przepisów mających zastosowanie, jeżeli strony umowy wyrażą na to zgodę.

Czy możliwe jest utrzymanie w mocy postanowień stanowiących w myśl norm dyrektywy 93/13 nieuczciwe warunki umowne, jeśli przyjęcie takiego rozwiązania byłoby w chwili rozstrzygania sporu obiektywnie korzystne dla konsumenta?

Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie utrzymywaniu w umowie nieuczciwych warunków, jeżeli ich usunięcie prowadziłoby do unieważnienia tej umowy, a sąd stoi na stanowisku, że takie unieważnienie wywołałoby niekorzystne skutki dla konsumenta, gdyby ten ostatni nie wyraził zgody na takie utrzymanie w mocy.

Spór przed sądem krajowym dotyczy oceny postanowień umowy o kredyt hipoteczny zawartej w 2008 r. pomiędzy państwem Dziubak a Raiffeisen Bank. Umowa ta dotyczyła kredytu indeksowanego, tj. kredytu, którego wartość była wyrażona w złotych polskich (PLN), a następnie indeksowana do waluty obcej (w tym wypadku do CHF). Zobowiązanie zaciągnięte było na 40 lat. W ramach umowy państwo Dziubak mają status konsumenta, zaś Bank status przedsiębiorcy.

Zasady indeksowania kredytu do franka szwajcarskiego zostały ustalone w Regulaminie kredytu hipotecznego stosowanym przez Raiffeisen Bank i włączone do umowy. W ramach ustalenia mechanizmu indeksacji Bank zawarł odwołanie do ustalanej przez siebie tabeli kursów walut obcych. Zgodnie z Regulaminem wypłata kredytu ma nastąpić w PLN według kursu wymiany walut nie niższego, niż kurs kupna PLN-CHF zgodnie z tabelą kursów walut, obowiązującą w tym banku w momencie odblokowania środków, przy czym saldo zadłużenia z tytułu kredytu jest wyrażone w CHF na podstawie tego kursu. Ponadto raty miesięczne kredytu, podlegającego spłacie wyrażone są w CHF i w dniu ich wymagalności są pobierane z rachunku bankowego prowadzonego w PLN, według kursu sprzedaży PLN-CHF, podanego we wspomnianej tabeli kursów walut.

Oprocentowanie przedmiotowego kredytu zostało ustalone, przy zastosowaniu zmiennej stopy procentowej właściwej dla zobowiązań we franku szwajcarskim, tj. stopy referencyjnej LIBOR 3M (CHF).

Kredytobiorcy wystąpili do sądu odsyłającego z powództwem o stwierdzenie nieważności umowy kredytu, z uwagi na nieuczciwe postanowienia, dotyczące mechanizmu indeksowania. Niezgodności z prawem upatrują oni w możliwości Banku do swobodnego i arbitralnego ustalania kursu wymiany walut. Przekładałoby się to na jednostronne określanie salda kredytu wyrażonego w CHF, a także kwoty rat kredytu wyrażoną w PLN. Usunięcie tych warunków umownych uniemożliwia ustalenie obowiązującego kursu walut, tak, że umowa nie mogłaby dalej obowiązywać.

Pomocniczo państwo Dziubak twierdzą, że przedmiotowa umowa kredytu mogłaby być wykonywana, z pominięciem tych nieuczciwych warunków, w oparciu o kwotę kredytu określoną w PLN i o stopę procentową określoną w umowie na podstawie zmiennej stopy LIBOR i stałej marży banku.

Raiffeisen Bank zaprzecza nieuczciwemu charakterowi warunków umownych i twierdzi, że nawet po ewentualnym wyeliminowaniu z umowy tych warunków, strony będą związane innymi postanowieniami przedmiotowej umowy kredytu. W miejsce usuniętych warunków umownych, które określałyby sposób ustalania kursu walut, należałoby stosować ogólne zasady przewidzianych w kodeksie cywilnym, co skutkowałoby rozliczeniem kredytu po średnim kursie NBP.

Bank kwestionuje też twierdzenie, że skutkiem usunięcia z umowy tych postanowień mogłoby być przyjęcie, że przedmiotowa umowa kredytu obowiązuje w dalszym ciągu, jako umowa o kredyt wyrażony w PLN z zastosowaniem stopy oprocentowania, ustalonej w oparciu o stawkę LIBOR (ustalenie oprocentowania kredytów udzielanych w PLN odbywa się w oparciu o stopę referencyjną WIBOR, która właściwa jest dla zobowiązań w PLN; konstrukcja PLN + LIBOR jest nieuzasadniona ekonomicznie). Zastosowanie uzgodnionej przez strony stopy LIBOR CHF zamiast wyższej stopy procentowej przewidzianej dla PLN, czyli WIBOR, wynikało jedynie z wprowadzenia przewidzianego w rozpatrywanych warunkach umownych mechanizmu indeksowania kredytu.

Sąd Okręgowy w Warszawie, w ramach pytania prejudycjalnego, zmierza do ustalenia skutków zakwalifikowania postanowień dotyczących indeksacji kredytu jako nieuczciwych i niewiążących konsumenta.

Umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej, podobne do przedmiotowej umowy kredytu, zostały wypracowane w praktyce obrotu i zawierane masowo przez polskich kredytobiorców w latach 2006 – 2008. Na skutek wydarzeń na międzynarodowym rynku finansowym (w szczególności wybuchu kryzysu finansowego w 2008 roku oraz tzw. “czarnego czwartku”, czyli czwartku 15 stycznia 2015 roku, kiedy Szwajcarski Bank Narodowy ogłosił porzucenie polityki obrony minimalnego kursu wymiany CHF na EURO), saldo kredytobiorców wyrażone w CHF znacząco wzrosło. Obecnie przed sądami polskimi na ogromną skalę toczą się spory kredytobiorców z bankami na tle umów o kredyty/pożyczki indeksowane/denominowane, zmierzające do stwierdzenia nieważności klauzul zawartych w ww. umowach.

• System ochrony stworzony przez dyrektywę 93/13 opiera się na założeniu, że konsument jest stroną słabszą, niż przedsiębiorca, zarówno pod względem siły negocjacyjnej, jak i ze względu na stopień poinformowania, i w związku z tym godzi się on na postanowienia sformułowane wcześniej przez przedsiębiorcę, nie mając wpływu na ich treść. Mając na względzie taką słabszą pozycję, dyrektywa ta zobowiązuje państwa członkowskie do ustanowienia mechanizmu zapewniającego, że wszelkie warunki umowne, które nie były indywidualnie negocjowane, mogą zostać poddane kontroli do celów oceny ich ewentualnie nieuczciwego charakteru.
• Celem przepisów dyrektywy 93/13 nie jest unieważnienie wszystkich umów zawierających nieuczciwe warunki, lecz zastąpienie formalnej równowagi, jaką umowa ustanawia między prawami i obowiązkami stron umowy, rzeczywistą równowagą pozwalającą na przywrócenie równości między nimi. Dana umowa musi co do zasady nadal obowiązywać bez zmian innych, niż wynikające ze zniesienia nieuczciwych warunków.
• 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 sam w sobie nie określa kryteriów dotyczących możliwości dalszego obowiązywania umowy bez nieuczciwych warunków, lecz pozostawia ich ustalenie zgodnie z prawem Unii krajowemu porządkowi prawnemu. Dana umowa może zostać utrzymana w mocy, jeśli zgodnie z przepisami prawa krajowego takie utrzymanie w mocy umowy bez nieuczciwych postanowień jest prawnie możliwe, co musi zostać zweryfikowane przy zastosowaniu obiektywnego podejścia.
• Klauzule, dotyczące ryzyka wymiany, określają główny przedmiot umowy kredytu indeksowanego, w związku z czym obiektywna możliwość utrzymania obowiązywania umowy kredytu tego typu wydaje się niepewna.
• Niedopuszczalne jest uznanie sytuacji jednej ze stron umowy, zgodnie z prawem krajowym, za decydujące kryterium rozstrzygające o dalszym losie tej umowy.
• Jeżeli sąd krajowy uzna, że zgodnie z odpowiednimi przepisami, obowiązującego go prawa, utrzymanie w mocy umowy bez zawartych w niej nieuczciwych warunków nie jest możliwe, art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 zasadniczo nie stoi na przeszkodzie jej unieważnieniu.
• 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 nie stoi na przeszkodzie, by sąd krajowy miał możliwość zastąpienia nieuczciwego postanowienia umownego przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym albo przepisem mającym zastosowanie, gdy strony danej umowy wyrażą na to zgodę. Możliwość ta jest ograniczona do przypadków, w których usunięcie nieuczciwego postanowienia umownego zobowiązywałoby sąd do unieważnienia umowy jako całości, narażając tym samym konsumenta na szczególnie szkodliwe skutki.
• Możliwość zastąpienia warunku nieuczciwego stanowi wyjątek od ogólnej zasady, zgodnie z którą umowa pozostaje wiążąca dla stron tylko wtedy, gdy może ona nadal obowiązywać bez zawartych w niej nieuczciwych warunków, jest ograniczona do przepisów prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym lub mających zastosowanie, jeżeli strony wyrażą na to zgodę, i opiera się w szczególności na tym, że takie przepisy nie mogą zawierać nieuczciwych warunków
• Przepisy dyspozytywne mają odzwierciedlać równowagę, którą prawodawca krajowy starał się ustanowić między całością praw i obowiązków stron określonych umów na wypadek, gdyby strony albo nie odstąpiły od standardowej normy ustanowionej przez ustawodawcę krajowego dla danych umów, albo wyraźnie wybrały możliwość zastosowania normy wprowadzonej w tym celu przez ustawodawcę krajowego. Tylko takie przepisy korzystają z domniemania braku nieuczciwego charakteru.
• Możliwość zastąpienia nieuczciwego warunku przepisem dyspozytywnym służy zapewnieniu realizacji ochrony konsumenta poprzez zabezpieczenie jego interesów przed wszelkimi szkodliwymi konsekwencjami, które mogą wynikać z unieważnienia danej umowy w całości. Konsekwencje te należy koniecznie ocenić w świetle okoliczności istniejących lub możliwych do przewidzenia w chwili zaistnienia sporu.
• Ochrona konsumenta może zostać zapewniona jedynie wtedy, gdy uwzględnione zostaną jego rzeczywiste i tym samym bieżące interesy, a nie interesy, jakie miał w okolicznościach istniejących w chwili zawarcia danej umowy.
• Dyrektywa 93/13 nie ustanawia obowiązkowego systemu ochrony przed stosowaniem nieuczciwych warunków umowy przez przedsiębiorców, który wprowadziła na korzyść konsumentów. Sąd nie ma obowiązku odstąpienia od stosowania danego warunku, jeżeli konsument, po powiadomieniu go przez rzeczony sąd ma zamiar nie podnosić jego nieuczciwego i niewiążącego charakteru, wyrażając w ten sposób dobrowolną i świadomą zgodę na dany warunek. W konsekwencji w wypadku, gdy konsument woli nie powoływać się na ten system ochrony, nie jest on stosowany.

Giovanniego Pitruzzelli

http://curia.europa.eu/orzg_C-260/18…

Dyrektywa Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. 1993, L 95, s. 29)

(https://eur-lex.europa.eu/dyrektywa93/13…)

Art. 1 ust. 2

Art. 4

Art. 6 ust. 1

Art. 7 ust. 1

http://curia.europa.eu/C-260/18…

Trybunał podzielił pogląd Rzecznika Generalnego dotyczący oceny skutków zawarcia klauzul niedozwolonych w umowie kredytu. Niewątpliwie skutkiem czwartkowego orzecznika TSUE, z uwagi na związane z nim zainteresowanie medialne, będzie masowy wpływ pozwów dot. kredytów walutowych do polskich sądów. Inną bezpośrednią konsekwencją będzie również podjęcie przez sądy postępowań zawieszonych do czasu wydania orzeczenia przez Trybunał w niniejszej sprawie. Nadal ciężko jednak przewidzieć wpływ wyroku TSUE na funkcjonowanie sektora bankowego (według analizy KNF na koniec czerwca 2013 r. wartość bilansowa brutto portfela kredytów mieszkaniowych tzw. walutowych wynosiła 180,4 mld zł wobec 334,2 mld zł sumy wszystkich udzielonych kredytów mieszkaniowych). Wyrok Trybunału, choć w swoim brzmieniu prokonsumencki, również nie przesądza o treści orzeczeń sądów polskich w sprawach frankowych (to do kompetencjii sądów krajowych należy każdorazowe badanie postanowień umownych dot. mechanizmu indeksacji).