Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym (art. 267 TFUE) dotyczący wykładni art. 16, 18 i 20 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r., ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępującej decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW (dalej: „dyrektywa 2012/29”) złożony przez Tribunale di Bari (sąd w Bari, Włochy)

Czy art. 16, art. 18 i art. 20 lit. b) dyrektywy 2012/29 należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, na podstawie którego w sytuacji gdy ofiara przestępstwa została przesłuchana po raz pierwszy przez skład orzekający sądu karnego pierwszej instancji, a w składzie tym nastąpiły później zmiany, ofiara ta powinna co do zasady zostać ponownie przesłuchana przez nowy skład, jeżeli jedna ze stron postępowania nie zgadza się na to, by rzeczony skład oparł się na protokole pierwszego przesłuchania tej ofiary?

Art. 16 i 18 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r. ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępującej decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW należy interpretować w ten sposób, że nie stoją one na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, na podstawie którego w sytuacji gdy ofiara przestępstwa została przesłuchana po raz pierwszy przez skład orzekający sądu karnego pierwszej instancji, a w składzie tym nastąpiły później zmiany, ofiara ta powinna co do zasady zostać ponownie przesłuchana przez nowy skład, jeżeli któraś ze stron postępowania nie zgadza się na to, by rzeczony skład oparł się na protokole pierwszego przesłuchania tej ofiary.

Massimo Gambino i Shpetim Hyka zostali oskarżeni o popełnienie, stypizowanych we włoskim kodeksie karnym, występków prania pieniędzy i oszustwa. W ramach toczącego się przeciwko nim postępowania karnego w Tribunale di Bari na posiedzeniu w dniu 14 kwietnia 2015 r. zostali przesłuchani poszkodowani Ernesto Lampostato i Gianluka Menini. Kolejne posiedzenie w dniu 21 lutego 2017 r. odbyło się przy zmienionym składzie, z uwagi na to, że jeden z sędziów został przydzielony do innego sądu. Na tym posiedzeniu, jak również na posiedzeniu w dniu 10 października 2017 r. obrońca M. Gambina złożył na podstawie art. 511 i 525 włoskiego kodeksu postępowania karnego wniosek o ponowne przesłuchanie wszystkich przesłuchanych do tego dnia świadków, a w szczególności poszkodowanych.

Sąd pytający zaznaczył, że w art. 525 włoskiego KPK przewidziana została zasada bezpośredniości, w myśl której nie tylko wyrok ma być wydany bezpośrednio po zamknięciu rozprawy, ale również przez sędziów, którzy brali udział w rozprawie, a tym samym uczestniczyli w postępowaniu dowodowym. Zgodnie zaś z orzecznictwem Corte Suprema di Cassazione (Sądu Kasacyjnego), w wypadku zmiany w kolegialnym składzie orzekającym lub zmiany sędziego orzekającego jednoosobowo wyrok nie może opierać się tylko i wyłącznie, poprzez odczytanie protokołu, na zeznaniach złożonych przed pierwotnym składem orzekającym, bez ponownego przesłuchania świadka, jeżeli ponowne przesłuchanie jest nadal możliwe i zawnioskowała o nie jedna ze stron. Odczytanie zaś w takiej sytuacji protokołów z wcześniejszych zeznań na podstawie art. 511 włoskiego KPK będzie możliwe jedynie za zgodą wszystkich stron postępowania.

Powyższe rozumienie, zdaniem sądu pytającego, budzi wątpliwości co do zgodności z dyrektywą 2012/29, która nakłada na państwa członkowskie obowiązek przyjęcia przepisów zapewniających ochronę ofiar w postępowaniu karnym. Dzieje się tak, ponieważ odczytanie protokołów zeznań złożonych na jawnej rozprawie, zgodnie z zasadą kontradyktoryjności, przed bezstronnym sądem, w żaden sposób nie pozbawia oskarżonego przysługującego u prawa do rzetelnego procesu. Ponadto może, poza wywołaniem u ofiary dodatkowego cierpienia psychicznego, stwarzać obrońcom możliwość nadużyć i powodować kosztowne wydłużenie postępowania karnego, naruszając wymóg rozsądnego czasu trwania postępowania.

• Zamiarem prawodawcy unijnego było ograniczenie zakresu zastosowania przepisu ograniczającego liczbę przesłuchań ofiary (art. 20 lit. b) dyrektywy 2012/29) jedynie do etapu postępowania przygotowawczego. W konsekwencji przepis ten nie znajduje zastosowania na etapie sądowym postępowania karnego. Z koeli art. 18 tej dyrektywy nie wynika, aby prawodawca unijny do środków służących ochronie ofiary przestępstwa zaliczył jednorazowe tylko jej przesłuchanie w trakcie postępowania sądowego.
• Prawa ofiary określone w dyrektywie 2012/29 pozostają bez uszczerbku dla praw sprawcy, w tym prawa do rzetelnego procesy oraz dla przysługującego oskarżonemu prawa do obrony, które zapisane są odpowiednio w art. 47 akapit drugi oraz w art. 48 ust. 2 KPP.
• W zakresie, w jakim w KPP ujęte są prawa odpowiadające prawom gwarantowanym przez EKPCz, art. 52 ust. 3 karty ma na celu zapewnienie niezbędnej spójności między prawami zawartymi w karcie a odpowiadającymi im prawami zagwarantowanymi w EKPCz, co jednak nie może mieć negatywnego wpływu na autonomię prawa Unii i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Zgodnie z Wyjaśnieniami dotyczącymi KPP art. 47 akapit drugi karty odpowiada art. 6 ust. 1 EKPCz, a art. 48 karty jest taki sam jak artykuł 6 ust. 2 i 3 EKPCz. Trybunał musi zatem dbać o to, aby dokonywana przez niego wykładnia art. 47 akapit drugi i art. 48 karty zapewniała poziom ochrony, który nie narusza poziomu ochrony gwarantowanego przez art. 6 EKPCz, tak jak wynika to z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
• Zasady rzetelnego procesu sądowego wymagają wyważenia w odpowiednich wypadkach interesów obrony z interesami świadków lub ofiar wzywanych do złożenia zeznań.
• Osoby, na których spoczywa odpowiedzialność za orzekanie o winie lub niewinności oskarżonego, powinny co do zasady osobiście przesłuchać świadków i ocenić ich wiarygodność. Ocena wiarygodności świadka jest zadaniem złożonym, z którego zazwyczaj nie sposób wywiązać się poprzez samo odczytanie treści jego zeznań odnotowanych w protokołach przesłuchań. Zmiana składu sądu orzekającego po przesłuchaniu ważnego świadka powinna więc, co do zasady, skutkować ponownym przesłuchaniem świadka.
• Zasady bezpośredniości nie można postrzegać w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie wszelkim zmianom składu sądu w trakcie trwania procesu. Mogą pojawić się oczywiste problemy administracyjne lub proceduralne uniemożliwiające ciągłość udziału sędziego w procesie. Możliwe jest zastosowanie środków, które sprawią, że sędziowie, którzy przejmują sprawę, prawidłowo zrozumieją wszystkie dowody i argumenty, na przykład zastosowanie środka w postaci udostępnienia im protokołów, jeżeli wiarygodność świadka nie jest kwestionowana, lub zarządzenie nowej rozprawy lub ponownego przesłuchania istotnych świadków przed sądem w nowym składzie.

Yves’a Bota

http://curia.europa.eu/orzg_C-38/18…

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r. ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępująca decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW (Dz.U. 2012, L 315, s. 57)

(https://eur-lex.europa.eu/dyrektywa2012/29…)

Art. 1 ust. 1

Art. 10

Art. 16

Art. 18

Art. 20

Art. 22

Art. 23

Codice di procedura penale (włoski Kodeks postępowania karnego)

Art. 511 ust. 1 i 2

1. Sąd orzeka, także z urzędu, o odczytywaniu akt sprawy w całości lub w części na potrzeby rozprawy.

2. Postanowienie o odczytaniu treści zeznań jest wydawane dopiero po przesłuchaniu świadka, chyba że przesłuchanie nie zostało przeprowadzone.

Art. 525 ust. 1 i 2

1. Wyrok jest wydawany bezpośrednio po zamknięciu rozprawy.

2. Pod rygorem bezwzględnej nieważności postępowania w orzekaniu biorą udział ci sami sędziowie, którzy uczestniczyli w rozprawie. Jeżeli skład orzekający zostaje uzupełniony przez sędziów dodatkowych w zastępstwie sędziów, do których odnosi się przeszkoda w wykonywaniu obowiązków, wydane uprzednio i nie uchylone wyraźnie orzeczenia są nadal skuteczne.

http://curia.europa.eu/C-38/18…

Z niniejszego orzeczenia TSUE wynika jednoznacznie, że dbanie o ofiary przestępstw, chociaż jest bardzo ważne i pożądane, nie może odbywać się kosztem praw sprawcy, a na dobrą sprawę, w procesie karnym, osoby o sprawstwo oskarżonej.